Boreliozę, zwaną również chorobą z Lyme, wywołuje krętek Borrelia burgdorferi. Przenoszony jest on przez kleszcze, które w Polsce należą głównie do gatunku Ixodes ricinus. Objawy choroby mogą dotyczyć szeregu układów. Często są zróżnicowane i niespecyficzne. Dane epidemiologiczne wykazują stały wzrost liczby zachorowań w Polsce.

Kleszcze są różnej wielkości – od praktycznie niewidocznych drobinek po kilkumilimetrowe okazy. Na miejsce ataku wybierają najczęściej głowę, szyję czy „szczeliny” ciała, takie jak pachy albo pachwiny. Dzięki substancji znieczulającej sączonej do ciała ofiary zazwyczaj atakują niepostrzeżenie. W efekcie intruza dostrzega się dopiero wtedy, gdy jego ciało zaczyna puchnąć od krwi. Szacuje się, że boreliozę przenosi co trzeci kleszcz, przy czym w niektórych rejonach kraju odsetek ten może być dwukrotnie wyższy.

Jak dochodzi do zakażenia?

Krętki mnożą się w jelicie cienkim kleszcza. Potem przenikają do jego krwi, a następnie do gruczołów ślinowych. Człowiek ulega zakażeniu w wyniku ukąszenia przez zainfekowanego kleszcza. Samo ugryzienie przez zakażonego pajęczaka nie oznacza jednak automatycznie zachorowania na boreliozę. Głównym czynnikiem takiego ryzyka jest przebywanie na terenach bytowania kleszczy w rejonach endemicznego występowania choroby. Ryzyko zachorowania zwiększa się po przekroczeniu czasu kontaktu z patogenem od 24 do 48 godzin od ukąszenia, czy też w wyniku niepotrzebnego drażnienia przyssanego kleszcza np. tłuszczem.

Trzy stadia choroby

Choroba przebiega w trzech okresach:

• w I okresie choroby w miejscu ukąszenia przez kleszcza tworzy się plamka, która rozszerza się w postać wykwitu plamisto-girlandowatego. Zmianom na skórze towarzyszą następujące objawy kliniczne: gorączka, stany podgorączkowe, osłabienie, objawy grypopodobne, bóle mięśniowo-stawowe, powiększenie węzłów chłonnych;
• w II okresie występuje wysiew bakterii do krwi. Objawy kliniczne zależą od narządowego umiejscowienia się drobnoustrojów – może dojść do zajęcia stawów, oczu, serca, centralnego układu nerwowego;
• w III okresie przedstawione wyżej objawy chorobowe ze strony zajętych narządów przybierają charakter przewlekły i mogą prowadzić do ciężkich nieodwracalnych zmian.

Rumień wędrujący

Jedyny ewidentny objaw wczesny boreliozy to rumień wędrujący – szybko rozrastający się, tworzący się na obwodzie i zwykle intensywnie czerwony pierścień. Rumień może zostać niezauważony, jeśli znajduje się na skórze owłosionej głowy, w miejscu mało widocznym. Bywa też bladoróżowy. Może pojawić się ok. tygodnia po ukąszeniu, ale wcale nie musi. Występuje u blisko połowy zarażonych osób. Warto jednak zaznaczyć, że u części z nich przebieg choroby może być bezobjawowy, a konsekwencje są bardzo poważne. Ponieważ objawy nie są specyficzne, diagnoza może być postawiona dopiero po wielu latach bezskutecznego leczenia. Przebieg kliniczny boreliozy może być bardzo zróżnicowany. W przypadku gdy ukąszenie kleszcza zostało przeoczone a rumień albo nie wystąpił, albo został niezauważony, chorobę podejrzewa się najczęściej po wystąpienia licznych objawów pochodzących z takich układów, jak: układ nerwowy, szkieletowo-mięśniowy, pokarmowy, rozrodczy, wydalniczy, hormonalny.

Neuroborelioza

Jest najczęstszą postacią rozsianego zakażenia B. burgdorferi w Europie. Obejmuje zarówno ośrodkowy, jak i obwodowy układ nerwowy. W stadium wczesnym rozsianym neuroborelioza może przebiegać jako porażenie nerwów czaszkowych, najczęściej nerwu twarzowego. W przebiegu zakażenia B. burgdorferi obserwuje się też szerokie spektrum nieprawidłowości w obrębie obwodowego układu nerwowego. We wczesnej neuroboreliozie najczęściej spotyka się czaszkowe neuropatie i bolesne zapalenia korzeni nerwowych, tworzące wraz z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych klasyczną triadę objawów (określaną zespołem Bannwartha).

Diagnostyka i leczenie

Przeciwciała dla krętków Borrelia to wynik odpowiedzi immunologicznej na zakażenie nimi. W boreliozie obowiązuje obecnie diagnostyka dwustopniowa polegająca na oznaczeniu na pierwszym etapie poziomu przeciwciał testami serologicznymi o wysokiej czułości (test ELISA), a następnie na weryfikacji wyników dodatnich lub wątpliwie dodatnich jakościową metodą Western-blot (badanie potwierdzające). Należy pamiętać, że swoiste przeciwciała wykrywane są również u osób zdrowych. Obecność samych przeciwciał, bez objawów klinicznych, nie może być więc wskazaniem do leczenia. Leczenie boreliozy z Lyme trwa przynajmniej od 14 do 28 dni i opiera się na antybiotykoterapii, która zależna jest od postaci klinicznej choroby, ale też od osobniczych potrzeb pacjenta. Profilaktyczne leczenie antybiotykami po pokłuciu przez kleszcze nie jest zalecane w rutynowym postępowaniu.

Jak się nie dać kleszczom?

Podczas wędrówek po parku czy lesie należy zasłaniać ciało i stosować spreje lub żele na ręce, nogi, głowę czy szyję. Zaleca się codzienną kontrolę i jak najszybsze usunięcie kleszcza celem uniemożliwienia mu wpuszczenia patogenów wywołujących chorobę. Usunięcie kleszcza w ciągu 36 godzin od momentu przyczepienia zwykle zapobiega przenoszeniu B. burgdorferi. Należy też zabezpieczać się odpowiednimi repelentami.

Najlepszy środek odstraszający komary – na co zwrócić uwagę?

W preparatach tego typu zazwyczaj znajdują się dwie substancje: ikarydyna lub DEET (N,N-dietylo-m-tuloamid). Niezależnie od substancji aktywnej, rodzaju i stężenia repelentu stosowanego bezpośrednio na skórę, każdy z nich wykazuje podobny mechanizm działania. Tworzy na skórze parującą warstwę ochronną o wyjątkowo nieprzyjemnym dla kleszczy zapachu. DEET został wprowadzony do użytku już w 1957 roku. Od tego czasu jest on używany powszechnie, co oznacza doskonale udokumentowaną historię stosowania przez ponad 50 lat. W dostępnych preparatach stężenie tej substancji czynnej zamyka się w widełkach od 20 do 50%.

Preparaty dla dzieci – co wybrać i jak należy je stosować?

Przebieg zakażenia u dzieci jest jeszcze mniej charakterystyczny, stąd liczba zachorowań jest prawdopodobnie zaniżona. Główną przyczyną trudności diagnostycznych jest częsty brak wędrującego rumienia, najbardziej typowego objawu zakażenia krętkiem. Utrudnieniem jest też często negatywny wywiad dotyczący ukłucia przez kleszcza. Ochrona w postaci repelentu jest więc w tym przypadku szczególnie ważna. Sprawdzi się doskonale ikarydyna. W odpowiednim stężeniu zapewnia ona długotrwałą ochronę do 8 h w klimacie umiarkowanych i nawet do 4 h w krajach tropikalnych. Może być stosowana zarówno przez dorosłych, jak i przez dzieci od 3. roku życia. Środek ten nie wywołuje podrażnień skóry i reakcji alergicznych. Przy stosowaniu ikarydyny w przypadku dzieci należy jednak zachować szczególne środki ostrożności. Takie preparaty powinny być używane zawsze pod nadzorem osób dorosłych. Nie należy pozwalać, aby małe dzieci stosowały je samodzielnie. Nie należy ich aplikować na skórę pod ubraniem, na rany, skaleczenia, podrażnioną skórę lub w pobliżu żywności. Preparaty z ikarydyną świetnie sprawdzą się też w przypadku młodzieży uczestniczącej w koloniach, obozach i wyjazdach typu zielona szkoła.

Podsumowanie

Borelioza jest wielonarządową chorobą, której obraz kliniczny wiąże się z zajęciem skóry, stawów, układu nerwowego i serca. Częstość zachorowań stale się zmienia. Wynika to m.in. ze zmian klimatycznych wpływających na zasięg bytowania wektorów licznych patogenów, ale też z modyfikacji w stylu życia, związanego z aktywnymi formami wypoczynku. Osoby wykonujące niektóre zawody (pracownicy leśni, myśliwi, leśnicy, gajowi, rolnicy) również znajdują się w grupie szczególnie narażonej na zachorowanie.

red.

Źródła:

1. https://bipold.aotm.gov.pl/assets/files/ppz/2020/ RAPORT_zalec_techn_art_48aa_choroby_odkleszczowe_borelioza; dostęp on-line 2.06.23.
2. https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/diagnostyka-boreliozy; dostęp on-line 2.06.23
3. https://podyplomie.pl/neurologia/neuroborelioza-trudnosci-diagnostyczne; dostęp on-line 2.06.23.