Witaminy są nie tylko niezbędnym elementem codziennej diety, ale także cennym składnikiem wielu leków i kosmetyków, stosowanych w dermatologii i kosmetologii przy różnych problemach skórnych. Przy problemach skórnych szczególne miejsce zajmuje witamina A i jej pochodne.

Trądzik pospolity jest powszechnym schorzeniem, dotyczącym głównie wieku młodzieńczego, występuje u ok. 80% populacji w wieku 12–30 lat. U dziewcząt szczyt zachorowań przypada na 14.–17. rok życia, natomiast u chłopców na 16.–19. Trądzik jest chorobą ściśle związaną z mieszkami włosowymi i gruczołami łojowymi (aparatem włosowo-łojowym). W etiopatogenezie wyróżnia się kilka podstawowych czynników, takich jak np.: nasilona produkcja sebum i przerost gruczołów łojowych, nadmierne rogowacenie w obrębie przewodów wyprowadzających i ujść gruczołów łojowych, obecność beztlenowców w przewodach wyprowadzających, zaburzenia hormonalne (główną rolę odgrywają tutaj androgeny – dihydrotestosteron, powstający z testosteronu pod wpływem 5-alfa-reduktazy) i związana z nimi nadprodukcja łoju, czynniki genetyczne.

Wśród klinicznych objawów trądziku wymienia się przede wszystkim:

• łojotok,
• wykwity pierwotne, nieobjęte procesem zapalnym – zaskórniki zamknięte lub otwarte,
• wykwity zapalne – grudki, krosty, guzki, nacieki zapalne, cysty,
• zmiany będące pozostałością po procesie zapalnym – przebarwienia, blizny zanikowe i przerosłe.

Retinoidy w miejscowym i ogólnym leczeniu trądziku

Mimo iż witamina A zawarta w kosmetykach w różnych postaciach ulega w organizmie przekształceniu do formy aktywnej, poziom kwasu retinowego jest znacznie niższy niż dawki terapeutyczne w leczeniu trądziku. Niemniej preparaty kosmetyczne stanowić mogą uzupełnienie pielęgnacji skóry w trakcie terapii. Zastosowanie retinoidów w leczeniu miejscowym trądziku pospolitego (adapalen, tretinoina, tazaroten) uzasadnione jest bezpośrednim oddziaływaniem pochodnych witaminy A na gruczoły łojowe, przejawiającym się w zmniejszaniu ich aktywności i wzrostu. Oddziaływanie to wiąże się z obecnością w obrębie gruczołów łojowych receptorów kwasu retinowego oraz receptorów retinoidowych. Pochodne witaminy A odgrywają znaczącą rolę w hamowaniu powstawania mikrozaskórników, ograniczają ilość zmian zapalnych, normalizują procesy złuszczania naskórka, niektóre działają także przeciwzapalnie. Są lekami pierwszego rzutu w terapii łagodnego i umiarkowanie nasilonego trądziku. Dodatkowym efektem stosowania retinoidów jest polepszenie penetracji innych aplikowanych leków.

W leczeniu ogólnym trądziku izotretinoina jest najskuteczniejszym doustnym lekiem stosowanym w ciężkich postaciach tego schorzenia oraz w przypadku zakończonego niepowodzeniem leczenia hormonalnego u kobiet lub antybiotykoterapii. Izotretinoina wywiera bezpośredni hamujący wpływ na nadmierne rogowacenie w obrębie przewodów wyprowadzających i ujść gruczołów łojowych, a co za tym idzie – redukuje powstawanie zaskórników. Pośrednio ogranicza liczebność flory kolonizującej mieszki włosowe, oraz działa przeciwzapalnie, na skutek hamowania chemotaksji granulocytów obojętnochłonnych i monocytów.

Należy pamiętać, że leczenie izotretinoiną obarczone jest ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych, z których zdecydowanie najpoważniejszym jest uszkodzenie płodu, związane z wysoką teratogennością kwasu 13-cis-witaminy A. Działania niepożądane bardzo często dotyczą również skóry oraz błon śluzowych i objawiają się nadmierną suchością skóry, rumieniem twarzy, zapaleniem czerwieni wargowej, zapaleniem skóry twarzy, suchym zapaleniem śluzówek nosa z towarzyszącym krwawieniem, zapaleniem spojówek i brzegów powiek, a także wypryskiem z podrażnienia. Podczas terapii izotretinoiną obserwuje się także objawy ogólnoustrojowe w postaci bólów głowy, mięśni, złego samopoczucia i uczucia znużenia. Przed leczeniem zalecane jest wykonanie badań krwi, takich jak morfologia, stężenie bilirubiny, aminotransferaz, cholesterolu.

Starzenie się skóry

Starzenie się skóry jest procesem złożonym i nieuniknionym. Etap ten rozpoczyna się w okolicy 30. roku życia i wówczas określa się go mianem starzenia chronologicznego, które cechuje się indywidualnym przebiegiem oraz różniącym się osobniczo charakterem pojawiających się zmian. Znanych jest wiele teorii i hipotez próbujących określić przyczyny i wyjaśnić mechanizmy procesów zachodzących w skórze wraz z upływem lat. Wśród nich wymienia się teorie genetyczne, niegenetyczne i fizjologiczne.

Biorąc pod uwagę główne przyczyny starzenia się skóry, wyróżnia się dwa podstawowe jego typy: starzenie wewnątrzpochodne (endogenne) i zewnątrzpochodne (egzogenne). Pierwszy z nich jest następstwem przede wszystkim zmian w obrębie układu neuroendokrynnego, uwarunkowań genetycznych, osłabienia funkcji immunologicznych, destrukcyjnego wpływu wolnych rodników tlenowych oraz kumulacji toksyn w ustroju. Starzenie egzogenne natomiast ściśle wiąże się z oddziaływaniem promieniowania słonecznego na skórę, zanieczyszczeniami środowiska, warunkami klimatycznymi, niehigienicznym stylem życia, błędami żywieniowymi, zaniedbaniami i niewłaściwym sposobem pielęgnacji skóry, stresem czy też infekcjami.

Starzenie endogenne cechuje się na ogół obecnością procesów zanikowych i postępującym zwiotczeniem skóry. Starzejący się endogennie naskórek skóry staje się cienki, spada ilość budujących go komórek, które jednocześnie tracą swój regularny kształt i wielkość. Proces zaniku dotyczy głównie warstwy kolczystej i ziarnistej. Wygładzeniu ulega ponadto granica naskórkowo-skórna, a sople naskórkowe znacznie się skracają, co sprawia, że upośledzona zostaje wymiana metaboliczna i transport substancji odżywczych z głębszych warstw skóry do naskórka. W skórze właściwej obserwuje się spadek syntezy i aktywności fibroblastów, zmniejszenie liczby pęcherzyków wydzielniczych w ich cytoplazmie, spadek ilości włókien kolagenowych, głównie typu I i III (robią się one sztywne, twarde i pofałdowane), z kolei włókna elastyczne stają się mniej liczne, sztywne i nieregularnie rozmieszczone. W układzie naczyń włosowatych zauważa się zmniejszenie ich ilości oraz pogrubienie ścianek. Wraz z wiekiem zanikowi ulegają również gruczoły potowe i łojowe, co tłumaczy fakt występowania u większości osób z cerą dojrzałą skóry suchej.

Starzenie egzogenne bardzo często powodowane jest występowaniem zmian objawiających się przerostem czy też pogrubieniem struktur skóry. Spośród wielu czynników zewnętrznych szkodliwie wpływających na skórę za najważniejszy uważa się promieniowanie słoneczne (fotostarzenie), które ją przez lata systematycznie uszkadza i prowadzi do przyspieszonego starzenia.

Niekorzystne zmiany w strukturze, funkcjach oraz wyglądzie skóry długotrwale eksponowanej na promieniowanie UV związane są z przewlekłym procesem zapalnym skóry (łac. dermatoheliosis), prowadzącym do degeneracyjno-wytwórczych procesów na poziomie tkankowym. Skutki oddziaływania promieniowania UV na skórę zależą od długości fali i jego natężenia. Ponad 50% promieniowania UVA przenika głęboko do skóry właściwej, zaś promieniowanie w zakresie UVB w 90% zatrzymywane jest przez warstwę rogową naskórka. W związku z głębokością przenikania zależną od długości fali zaobserwowano, że promieniowanie UVA oddziałuje głównie na fibroblasty, komórki dendrytyczne skóry, śródbłonek naczyniowy, komórki tuczne, granulocyty i limfocyty T, natomiast UVB działa przede wszystkim na keratynocyty i komórki Langerhansa.

Przedwczesne starzenie się skóry wywołane światłem słonecznym w obrazie klinicznym charakteryzuje się zmarszczkami, głębokimi bruzdami, przesuszeniem, nadmiernym rogowaceniem w obrębie naskórka, występowaniem przebarwień, teleangiektazji oraz atrofii z jednoczesną obecnością zmian przerostowych w postaci rogowacenia słonecznego i łojotokowego. Znacznie spada elastyczność skóry. W skórze właściwej pojawiają się zaburzenia angiogenezy i mikrokrążenia oraz obserwuje się – charakterystyczne dla zjawiska fotostarzenia – zjawisko elastozy, czyli nagromadzenia nieprawidłowych mas elastynowych. Za sprawą aktywności enzymów metaloproteinaz uszkodzeniu ulegają także włókna kolagenowe. Skóra zostaje ponadto nacieczona licznymi komórkami zapalnymi, stąd fotostarzenie bywa czasem określane mianem słonecznego zapalenia skóry (łac. heliodermatitis).

Rola witaminy A i jej pochodnych w zmniejszaniu objawów starzenia się skóry

Witamina A i jej pochodne cechują się pozytywnym wpływem na naskórek i skórę właściwą. Obecnie retinoidy są stosowane zarówno w pielęgnacji i leczeniu skóry uszkodzonej przez promieniowanie słoneczne, jak i w niwelowaniu oznak starzenia endogennego. Są niezbędne dla normalizacji procesów reprodukcji keratynocytów warstwy podstawnej naskórka, stymulują podziały komórkowe i pobudzają czynniki wzrostowe. Miejscowe stosowanie preparatów witaminy A normalizuje mechanizmy wzrostu naskórka, umożliwia regenerację zanikającej z wiekiem warstwy ziarnistej oraz powoduje redukcję nadmiernego zrogowacenia (warstwa rogowa staje się cieńsza, a procesy hiperkeratozy zostają zahamowane). Poprawie ulegają funkcje ochronne skóry, zmniejsza się transepidermalna utrata wody (ang. transepidermal water loss, TEWL), dochodzi do normalizacji aktywności melanocytów oraz ograniczenia – na skutek zmniejszenia zakłócen w dystrybucji ziaren melaniny do wyższych warstw naskórka – powstawania przebarwień typowych dla fotostarzenia. W ten sposób witamina A stosowana miejscowo poprawia kondycję naskórka, skutkuje wygładzeniem skóry, jej zmiękczeniem oraz ustąpieniem szarawego, niezdrowego odcienia skóry.

dr n. med. Kinga Burda-Malarz