Wątroba jest największą „fabryką chemiczną” ludzkiego ciała. Jednocześnie, jako główny narząd „odtruwający”, jest nieustannie narażona na działanie licznych szkodliwych czynników. Warto, aby farmaceuci jako pierwsze i najłatwiej dostępne ogniwo medyczne, odpowiednio edukowali pacjentów w tym zakresie.

Wątroba jest największym narządem organizmu, zbudowanym z komórek zwanych hepatocytami. Odgrywa ważną rolę w układzie pokarmowym, wydzielniczym i wydalniczym, uczestnicząc w metabolizmie tłuszczów, węglowodanów i białek. Szczególne znaczenie mają wytwarzane przez nią żółć, niezbędna do trawienia tłuszczów, i fibrynogen uczestniczący w procesie krzepnięcia krwi. Poza tym wątroba magazynuje żelazo i witaminy A, D, E, niewielkie ilości B12 i C. Przez filtrację krwi umożliwia oczyszczanie organizmu z toksyn i szkodliwych produktów przemiany materii. Znane są też związki wątroby z florą jelitową. Ostatnio poczyniono przełomowe postępy w tym zakresie i opisano tzw. oś wątrobowo-jelitową. Zaburzenia w jej funkcjonowaniu to obecnie bardzo intensywnie badany obszar.

Wątroba i jej kondycja

Wątroba jako narząd ma duże zdolności regeneracyjne. Jest to związane z możliwością szybkiej odbudowy hepatocytów po zadziałaniu czynników uszkadzających, takich jak alkohol, wirusy, niektóre leki – pod warunkiem, że procesy niszczenia nie przekraczają możliwości odnowy. Wówczas w miejsce tego rodzaju ubytków mających charakter przewlekły rozwija się tkanka łączna, a przede wszystkim kolagen. Pomimo zdolności regeneracyjnych komórek wątrobowych, ich zbyt duże obciążenie powoduje ograniczenie czynności fizjologicznych, co może mieć poważne konsekwencje dla całego organizmu. Warto również zaznaczyć, że wątroba, jak wszystkie narządy, z wiekiem podlega procesowi starzenia się. Tego typu zmiany, wbrew powszechnym opiniom, obserwowane są już nawet około 40. roku życia.

Objawy alarmowe

Choroby wątroby są jednymi z najczęstszych schorzeń. Niestety, większość osób nimi dotkniętych w ogóle nie jest świadoma choroby, aż do bardzo zaawansowanego stadium. Poposiłkowy ból nie może być sygnałem choroby wątroby dlatego, że wątroba nie jest organem unerwionym. Przejawami przewlekłych chorób wątroby mogą być: osłabienie, łatwe męczenie się, brak apetytu, zmiany skórne, a także niedokrwistość i zaburzenia krzepnięcia krwi. Ponadto mogą wystąpić zaburzenia miesiączkowania i płodności u kobiet, a u mężczyzn problemy z potencją oraz objawy feminizacji (występowanie u mężczyzn cech żeńskich, np. zmiana sylwetki ciała i wyglądu zewnętrznych narządów płciowych, podwyższenie skali głosu).

Czynniki szkodliwe

Wśród nich znajdują się:

• niewłaściwa dieta (zbyt obfite i tłuste posiłki);
• nadużywanie alkoholu (uszkodzenie wątroby u osoby pijącej alkohol rozwija się etapowo, ale poszczególne stadia mogą nie być od siebie wyraźnie odgraniczone i niekiedy występują równocześnie);
• nadużywanie lub przewlekłe stosowanie niektórych leków (lista ta jest obszerna, można przykładowo wymienić: fenytoinę, paracetamol, flukonazol, erytromycynę, amiodaron czy powszechnie przyjmowane statyny);
• toksyny środowiskowe (chlor i metale ciężkie);
• wirusy (wirusowe zapalenia – żółtaczki typu A, B, C, E, cytomegalia);
• pasożyty (motylica wątrobowa);
• zatrucia toksynami z grzybów lub zepsutym pokarmem.

Profilaktyka

Ze względu na to, że wielu z wymienionych czynników nie można całkowicie wyeliminować, warto zainteresować się profilaktyką chorób wątroby. Do działań profilaktycznych zalicza się:

• stosowanie diety lekkostrawnej, bogatej w gruboziarniste pieczywo, owoce i warzywa zawierające nienasycone kwasy tłuszczowe i witaminy;
• ograniczenie ilości dań tłustych i smażonych na rzecz duszonych, gotowanych i pieczonych;
• spożywanie posiłków powoli, regularnie (4–5 dziennie), w rozsądnych ilościach;
• unikanie nadmiaru soli (zaleca się przyprawianie potraw ziołami);
• unikanie cukru (należy też unikać produktów zawierających syrop glukozowo-fruktozowy, czyli różnego rodzaju dżemów, owoców kandyzowanych, sosów sałatkowych, deserów mlecznych oraz lodów. Syrop ten jest także szeroko wykorzystywany do słodzenia napojów);
• utrzymywanie masy ciała odpowiedniej do wieku i wzrostu;
• zachowywanie odpowiedniej higieny, przede wszystkim mycie warzyw i owoców przed spożyciem oraz częste mycie rąk;
• ograniczenie ilości alkoholu, kawy, napojów gazowanych i rzucenie palenia;
• stosowanie tylko niezbędnych leków, przez czas konieczny do wyleczenia;
• badania kontrolne w przypadku farmakoterapii niektórymi antybiotykami i podczas stosowania doustnych środków antykoncepcyjnych;
• stosowanie preparatów zawierających naturalne substancje budulcowe, przyspieszające regenerację i wspomagające pracę wątroby.

Roślinne wsparcie

Z uwagi na mnogość preparatów dostępnych bez recepty niejednokrotnie trudno dokonać wyboru. Mają one często złożone składy. Rekomendując preparat warto zwrócić uwagę na pochodzenie składników roślinnych (czy pochodzą z kontrolowanych na każdym etapie upraw roślinnych). Warto zwrócić szczególną uwagę na dwa surowce roślinne:

• Wyciąg z ziela karczocha (Cynara scolymus).

Nazwa „cynara” pochodzi od łacińskiego słowa cinara, zapożyczonego z greki (kinara), oznaczającego roślinę kolczastą. Przez wieki karczoch znany był wyłącznie jako warzywo. Pierwsze doniesienia o jego cennych właściwościach leczniczych pochodzą z roku 1716, kiedy Aleksander Nikolas, mnich z zakonu benedyktynów, stwierdził, że stosowanie liści karczocha daje dobre rezultaty w leczeniu żółtaczki.

Obecnie karczoch uprawiany jest na całym świecie. Jego produkcja skoncentrowana jest jednak przede wszystkim w krajach śródziemnomorskich. Liderem w uprawie tego warzywa są Włochy. Ostatnie dwadzieścia lat to czas intensyfikacji badań naukowych z zakresu fitochemii oraz badań klinicznych, dotyczących tego gatunku, które potwierdziły skuteczność terapeutyczną Cynara scolymus. Substancje czynne, którym karczoch zawdzięcza cenne właściwości lecznicze, można podzielić na 4 grupy. Pierwszą z nich jest stanowiąca około 2% frakcja kwasów fenolowych, zawierająca najważniejszy związek surowca, czyli cynarynę (kwas 1,5-dikawoilochninowy). Drugą grupą związków są flawonoidy, pochodne luteoliny, w tym cynarozyd. Kolejną grupę związków czynnych stanowią laktony seskwiterpenowe, pochodne guaianolidowe (cynaropikryna i cynarolid), które są silnymi goryczami. W karczochu obecne są także triterpeny: taraxasterol, stigmasterol i beta-sitosterol. Karczoch oraz ekstrakty etanolowe i wodne wyprodukowane z różnych części tego warzywa mają udokumentowane i potwierdzone w wielu badaniach właściwości przeciwutleniające wobec syntetycznych rodników. Ochronne działanie ekstraktów z karczocha na wątrobę opisywane jest od kilkuset lat, a obecne badania potwierdzają te doniesienia. Obecnie przyjmuje się, że działanie hepatoprotekcyjne karczocha wynika przede wszystkim z właściwości przeciwutleniających zawartych w nim związków.

• Wyciąg z ostryża długiego, czyli kurkumy (Curcuma longa).

Kurkuma jest rośliną wykorzystywaną powszechnie jako przyprawa kuchenna (składnik curry). Jej kłącze zawiera kurkuminę, która stanowi dominujący związek w mieszaninie żółtych barwników – kurkuminoidów. W surowcu obecne są także: olejek eteryczny (zawierający bisabolen, gwajan, zingiberen, ksantorizal, kurkumen, turmeron), skrobia, sole mineralne oraz produkt rozpadu kurkuminy – kwas ferulowy. Kurkumina stosowana jest jako składnik żółciopędny, ponieważ pobudza miąższ wątroby do zwiększonego wydzielania kwasów żółciowych i ułatwia przepływ żółci, co zapobiega powstawaniu kamieni żółciowych. Ponadto działa przeciwzapalnie i antyoksydacyjnie.

Rola farmaceuty

Farmaceuta jest pierwszym i łatwo dostępnym ogniwem, do którego zwracają się pacjenci. Warto więc edukować ich w zakresie odpowiedniej dbałości o kondycję wątroby. Jest ona bardzo ważnym narządem człowieka. Stanowi swoistą fabrykę metaboliczną i oczyszczającą. Niestety, jej poważne schorzenia, często przez wiele lat, mogą przebiegać skąpoobjawowo lub dawać wieloznaczne symptomy. Warto informować pacjentów, że należy przeprowadzać kontrolne badania biochemiczne (umożliwi to wczesne wykrycie dysfunkcji) oraz obrazowe (w celu oceny struktury). Regeneracja wątroby to długi i dość skomplikowany proces. W tym czasie musimy zapewnić naszemu organizmowi optymalne warunki do naprawy własnych komórek. Proces powinien zacząć się od systematycznego dostarczania sprawdzonych składników oraz eliminacji czynników powodujących nieprawidłową pracę narządu.