Określenie „menopauza” oznacza, że czas, jaki upłynął od ostatniego krwawienia, wynosi przynajmniej 6 miesięcy. Jest to dla kobiety naturalne zakończenie okresu aktywności biologicznej. W łagodzeniu objawów menopauzy stosuje się terapię hormonalną oraz zioła.

Okres wystąpienia menopauzy w Polsce waha się od 45. do 55. roku życia. Jednakże czasami na kilka lat przed menopauzą pojawiają się pewne dolegliwości związane ze stopniowo narastającym niedoborem żeńskich hormonów jajnikowych, w początkowym okresie głównie progesteronu. Okres ten – przed menopauzą i po niej – nazywamy klimakterium (inaczej przekwitanie). W tym czasie obniża się hormonalna i zanika rozrodcza funkcja jajnika. Klimakterium to rozciągnięty w czasie proces stopniowego zanikania czynności jajników. Ponad 30 lat życia kobiet przypada po menopauzie. Przynajmniej połowa tego okresu może być aktywnym czasem, ponieważ kobiety dysponują wówczas jeszcze znacznymi zasobami energii. Tymczasem narastający niedobór hormonów jajnikowych skutkuje pojawieniem się wielu dolegliwości, powodujących znaczny dyskomfort. Zachodzi więc potrzeba pomocy w zwalczaniu tych objawów, sama natura nie jest bowiem w stanie ich wyrównać. Niektóre z kobiet okres ten przechodzą łagodnie, inne natomiast przeżywają go bardzo burzliwie. Nasilenie objawów wynika z konstytucji osobniczej, przesłanek rodzinnych, przeszłości ginekologiczno-położniczej, jak i ogólnych warunków życia.

Kobiety z wyraźnymi oznakami hirsutyzmu i otyłości przy małej ruchliwości z bolesnością i obrzmieniem piersi częściej zapadają na cukrzycę i choroby metaboliczne. Zmiany nowotworowe śluzówki macicy częściej spotyka się u kobiet z przedłużającymi się nieregularnie występującymi plamieniami i krwawieniami.

Estron zamiast estrogenu

Dominującym estrogenem u młodych kobiet jest estradiol; w wieku pomenopauzalnym dominuje estron, który odgrywa nieco inną rolę niż estradiol. Zrównoważone wydzielanie hormonów jajnikowych gwarantuje korzystny wpływ na psychikę, układ krążenia i serce, skórę, kości i metabolizm komórkowy. Zachwianie równowagi hormonalnej w okresie okołomenopauzalnym powoduje wystąpienie wielu dolegliwości i sprzyja rozwojowi różnych chorób. Często, zwłaszcza u kobiet szczupłych, dochodzi do zanikowego zapalenia pochwy i pęcherza moczowego. W wyniku niedoboru estrogenów kilka lat po menopauzie skóra i błona śluzowa pochwy stają się cieńsze, mało elastyczne, zmniejsza się także ilość śluzu szyjkowego, a w pochwie występuje uczucie suchości i skłonność do otarć, w związku z czym stosunki płciowe stają się bolesne.

Jednym z najwcześniejszych objawów menopauzalnych są tzw. wary – uczucie gorąca w wyniku rozszerzenia się naczyń krwionośnych skóry szyi, karku, piersi. Powoduje to nadmierną potliwość, kłopoty ze snem, ogólne zmęczenie, złe samopoczucie i obniżenie aktywności. Objawy zanikowe w obrębie cewki moczowej i pęcherza przyczyniają się do zaburzeń w kontroli oddawania moczu oraz częstych zapaleń pęcherza. Trudności z utrzymaniem moczu krępują kobiety, są przyczyną unikania kontaktów rodzinnych i towarzyskich. Symptomy wypadowe pojawiają się u ok. 85–90% kobiet w tym wieku; u 30% z nich ocenia się te dolegliwości jako ciężkie. Zaburzenia w ilościowej i jakościowej gospodarce hormonalnej u kobiet w tym okresie doprowadzają do uszkodzenia komórek nerwowych, co zwiększa ryzyko wystąpienia choroby Alzheimera. Innym powikłaniem menopauzalnym są zaburzenia gospodarki wapniowo-fosforowej. Przy niedoborze estrogenów nasila się aktywność osteoblastów i gubienie wapnia, co doprowadza do powstania osteoporozy.

Leczenie farmakologiczne

Najczęstszym sposobem na zmniejszenie przykrych objawów jest stosowanie HTZ, czyli hormonalnej terapii zastępczej, polegającej zwykle na przyjmowaniu estrogenów w połączeniu z progesteronem. HTZ ordynują w większości lekarze ginekolodzy. W leczeniu tym wykorzystuje się estrogeny naturalne, estrogeny koniugowane, a także fitoestrogeny (wyciągi pochodzenia roślinnego). Preparaty HTZ zawierają komponentę gestagenną – pochodne progesteronu albo norepiandrosteronu. Występowanie objawów niepożądanych dotyczy ok. 10% kobiet stosujących tę terapię. Większość z nich skarży się na wzdęcia, obrzęki, bolesność i powiększenie piersi, zwiększenie apetytu. Objawy te pojawiają się przeważnie tylko na początku terapii, po czym zanikają samoistnie. Rzadko wymagają dodatkowych leków dla ich likwidacji – lepiej zmienić preparat o innych wartościach hormonów. Zwykle przed wdrożeniem HTZ pacjentki poddawane są licznym badaniom, m.in. ginekologicznym i internistycznym, a także badaniu poziomu cukru we krwi, oznaczeniu lipidów (LDL, HDL itd.), mammografii czy densytometrii (badanie „wysycenia” kości wapnem). Podstawą jest terapia doustna, jednak obecnie istnieją też inne drogi podania hormonów:

• przezskórna (transdermalna) – w formie plastrów naklejanych raz w tygodniu; mają one przewagę nad tabletkami, gdyż nie obciążają wątroby, choć mogą czasem powodować reakcje alergiczne;
• domięśniowa – w formie wstrzyknięć; nierozpowszechniona w Polsce;
• miejscowa – kremy i żele dopochwowe.

Hormonalna terapia zastępcza ma również szereg przeciwwskazań, które czasem wykluczają możliwość jej włączenia. Dzieje się tak, gdy ryzyko stosowania przewyższa ewentualne pozytywne rezultaty dla kobiety.

Leki roślinne – alternatywa dla HTZ

Alternatywą dla HTZ stała się, coraz popularniejsza w ostatnich latach, suplementacja preparatami zawierającymi izoflawony roślinne. Są to związki należące do grupy fitoestrogenów, czyli tzw. hormonów roślinnych. Związki te, najprościej mówiąc, naśladują działanie kobiecych hormonów. Już na wstępie jednak należy zaznaczyć, że ich oddziaływanie na organizm jest znacznie słabsze niż hormonów przyjmowanych podczas stosowania hormonalnej terapii zastępczej. Przy małych i średnich objawach wykonują one swoje zadanie, ale w poważniejszych przypadkach czasem jedynym rozwiązaniem jest przyjmowanie leków syntetycznych.

Izoflawony – ochrona przed rozwojem nowotworów

Izoflawony pod względem chemicznym są podobne do kobiecych estrogenów. W związku z tym rywalizują o miejsca w receptorach, normalnie zajmowanych przez estrogen. Blokują dostęp naturalnym hormonom żeńskim, zapobiegając ich działaniu. Wiadomo, że wysoki poziom estrogenu wiąże się z podwyższonym ryzykiem raka piersi i innych nowotworów hormonozależnych. Reasumując, nowotwory te nie mogą się rozwijać, jeśli do miejsc wiązania estrogenów dołączają się izoflawony. Ochronne działanie przeciwnowotworowe izoflawonów w nowotworach sutka zostało potwierdzone w licznych badaniach. W krajach, gdzie soja – bogata w izoflawony – jest jednym z podstawowych składników diety, wskaźniki zachorowalności na różnego rodzaju nowotwory są znacznie niższe.

Izoflawony – profilaktyka chorób układu krążenia

Bardzo istotny jest wpływ izoflawonów na metabolizm lipidów (tłuszczów). Dzięki swoim właściwościom przeciwutleniającym wyraźnie hamują utlenianie tzw. złego cholesterolu (LDL), znacząco podnosząc frakcję HDL – „dobrego cholesterolu”. Poza tym zaznacza się ich pozytywny wpływ na elastyczność naczyń wieńcowych oraz efekt ochronny na serce.

Izoflawony a osteoporoza

W przypadkach, gdy organizm kobiety w wieku menopauzalnym nie wytwarza już wystarczającej ilości estrogenów, słabsze fitoestrogeny mogą służyć jako jego łagodny substytut. Dotyczy to także dobroczynnego wpływu na układ kostny, izoflawony przeciwdziałają bowiem procesom ubytku tkanki kostnej, a pośrednio pobudzają proces wchłaniania wapnia z krwi do kości. Poza tym spożywanie fitoestrogenów zmniejsza częstość występowania uderzeń gorąca – przykrego objawu, na który skarży się wiele kobiet będących w okresie klimakterium.

Soja – cenne źródło izoflawonów

Nasiona soi, popularnego warzywa wywodzącego się z rejonów Azji Wschodniej, są znane ze swych dobroczynnych właściwości już od tysięcy lat. Najważniejsze izoflawony o przebadanych klinicznie właściwościach to genisteina i daidzeina. Wymienione wcześniej działania fitoestrogenów zawartych w soi to tylko mały odsetek jej cennego wpływu na organizm ludzki, szczególnie kobiet w okresie przekwitania.

W aptekach dostępnych jest wiele preparatów zawierających wyciągi z tej rośliny. Przy wyborze leku należy zwrócić uwagę, czy preparat jest standaryzowany na zawartość izoflawonoidów. Przeważnie dawkowanie obejmuje przyjęcie 1–2 tabletek dziennie przez okres 6 miesięcy.

Pluskwica groniasta

Kłącze tej rośliny, naturalnie występującej w USA i Kanadzie, także jest bogatym surowcem fitoestrogenowym. Izoflawonoidy pluskwicy groniastej mają bardzo korzystny wpływ na przebieg osteoporozy ujawniającej się podczas menopauzy, hamują bowiem nasiloną resorpcję tkanki kostnej. Poza tym ze względu na swoje właściwości przeciwzapalne i przeciwbólowe wyciągi z kłączy są stosowane w dolegliwościach zespołu napięcia przedmiesiączkowego (PMS). Zalecenia do stosowania są podobne jak w przypadku preparatów z soi. Korzystne efekty obserwuje się już po 2–3 tygodniach, a maksymalne działanie występuje po 3 miesiącach podawania.

Koniczyna łąkowa

Obok dobrze znanych i przebadanych specyfików z soi i pluskwicy stosunkowo niedawno pojawiły się w aptekach środki z wyciągiem z koniczyny łąkowej. Roślina ta zawiera zestaw izoflawonoidów, mających dobroczynne działanie dla kobiet w okresie menopauzy ze względu na eliminowanie przykrych objawów spadku estrogenów.

Inne składniki

Prócz surowców o działaniu fitoestrogenowym do medykamentów przeznaczonych dla kobiet w okresie przekwitania często dodawane są inne związki o pozytywnym wpływie na organizm:

• NNKT (niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe) – są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania serca i naczyń krwionośnych, sprzyjają obniżeniu cholesterolu i trójglicerydów, normalizują ciśnienie krwi, wpływają korzystnie na stan skóry, włosów i paznokci,
• witamina E,
• wyciągi z surowców o działaniu uspokajającym, tj. melisy, szyszek chmielu,
• magnez.

mgr farm. Tomasz Mrozowski