Powieki są niezbędnym elementem ochrony oka. Stanowią mechaniczną barierę chroniącą przed ciałami obcymi, światłem i zmianami temperatury. Dzięki mruganiu umożliwiają też rozprowadzanie filmu łzowego po oku, zapewniając tym samym „ostre” i dobre widzenie.

Zaczerwieniona powieka, gradówka, jęczmień czy zaschnięta wydzielina na rzęsach to dość popularne problemy. Często też objawy są mniej charakterystyczne – niewielki dyskomfort, swędzenie i podrażnienie brzegów powiek oraz pieczenie, łzawienie oczu, z czasem pojawia się charakterystyczny obrzęk i przekrwienie. Najczęściej źródło tych dolegliwości tkwi w nieprawidłowości brzegów powiek, których budowa jest ściśle związana z ich rolą. Powieki są śluzówkowo-skórną osłoną składającą się z trzech elementów:

• skóry, cieńszej niż gdziekolwiek indziej na powierzchni ciała, w związku z tym jest ona też niezwykle delikatna,
• brzegów powiek:

– przedniego, z którego wyrastają rzęsy,

– tylnego, przytwierdzonego do wewnętrznej części oka, zawierającego mieszki włosowe i elementy gruczołowe,

• spojówki powiek (wewnętrznej).

W obrębie brzegów powiek znajdują się liczne gruczoły łojowe zwane gruczołami Meiboma. Wydzielają one niewielkie ilości wydzieliny tłuszczowej budującej zewnętrzną warstwę filmu łzowego, która zabezpiecza przed odparowaniem i przelewaniem się łez przez brzegi powiek oraz zapewnia gładką powierzchnię oczu. Wydzielina gruczołów Meiboma gromadzi się na brzegu powiek, uszczelniając zamkniętą szparę powiekową. Z krawędzi przedniej powiek wyrastają rzęsy, do których mieszków uchodzą inne gruczoły łojowe, zwane gruczołami Zeissa, i gruczoły potowe Molla. Dysfunkcja gruczołów powiekowych (ich zbyt skąpe lub zbyt obfite wydzielanie) prowadzi do nieprawidłowości w obrębie brzegów powiek.

Przestrzeń między powiekami jest nazywana szparą powiekową; jej szerokość wynosi najczęściej od 8 do 10 mm. Powieka górna jest ograniczona od góry przez brew, powieka dolna przechodzi w skórę twarzy nieodgraniczona żadną strukturą. Powieki składają się z części zewnętrznej (skóra i mięsień okrężny w obu powiekach oraz dźwigacz w powiece górnej) oraz wewnętrznej – tarczka i spojówka powiekowa.

Najczęstsze objawy, jakie skłaniają pacjentów do wizyty u okulisty, to ból, zaczerwienienie, obrzęk oraz świąd. Skóra powiek jest bardzo cienka, luźna i uboga w tkankę tłuszczową, dlatego może łatwo dochodzić w nich do obrzęku.

Gradówka

Niektóre choroby powiek leczy się zachowawczo, inne operacyjnie, a są i takie, jak na przykład gradówka, które można leczyć jednym i drugim sposobem. Do powstania gradówki dochodzi wskutek zaczopowania ujść gruczołów Meiboma. Wydzielina, nie mając jak się wydostać, powoduje powstanie okrągłego, zwykle niebolesnego guzka. Leczenie nie zawsze jest konieczne, ponieważ jedna na trzy gradówki wchłania się samoistnie. Zaleca się stosowanie ciepłych kompresów, od 3 do 5 minutowych, oraz delikatny masaż powieki, który powinno się robić nad zmianą w kierunku rzęs.

Jęczmień

W przypadku bolesnego obrzęku brzegu powiek można podejrzewać bakteryjne zapalenie mieszka rzęsy, czyli jęczmień. W tym przypadku stosuje się antybiotyk w kroplach oraz rozgrzewające kompresy.

Zmiany na tle alergicznym

Obrzęk powiek może również wystąpić na tle alergicznym – stosuje się wówczas leki przeciwhistaminowe. W tym przypadku cała powieka jest spuchnięta, natomiast skóra powiek nie jest tak napięta jak w przypadku jęczmienia zewnętrznego – jest to tzw. obrzęk ciastowaty. Obrzęk alergiczny jest zwykle obustronny i zajmuje zarówno górną, jak i dolną powiekę.

Zapalenie brzegów powiek

Trudną do leczenia chorobą jest przewlekłe zapalenie brzegów powiek. Jest to dość częsta choroba, występująca u 15–25% populacji. Przebiega z okresami zaostrzeń i remisji, zawsze obustronnie. Choroba ta jest wynikiem współdziałania wielu czynników, z których najistotniejsze to nieprawidłowa sekrecja gruczołów łojowych na brzegach powiek oraz czynnik infekcyjny. Czynniki te przyczyniają się do zaburzeń w składzie filmu łzowego. Z jednej strony dochodzi do nadmiernego parowania, z drugiej do zwiększonej gęstości wydzieliny gruczołów, co powoduje czopowanie się ich ujść. Zapalenie brzegów powiek dzieli się na przednie i tylne. Całkowite wyleczenie jest właściwie niemożliwe. Podczas terapii najważniejsza jest dobra współpraca pacjenta, gdyż to głównie od niego zależy, jakie będą efekty leczenia. Objawy podmiotowe są podobne w obu typach tej choroby: występuje pieczenie, uczucie świądu, sklejenie powiek – szczególnie w godzinach rannych. W konsekwencji tej choroby często rozwija się zespół suchego oka, który przyczynia się do powstania uczucia obecności piasku pod powiekami, ciała obcego, suchości w oczach, łzawienia. Występują światłowstręt i nietolerancja soczewek kontaktowych. W przypadku przedniego zapalenia brzegów powiek w okolicy rzęs występują charakterystyczne twarde łuski, najczęściej koloru białego lub żółtego. Brzegi powiek są zaczerwienione i szorstkie. Długi czas trwania choroby może doprowadzić do powstania blizn na brzegu powiek oraz wypadania i nieprawidłowego wzrostu rzęs. Podczas leczenia najważniejsza jest higiena powiek: co najmniej raz dziennie, najlepiej rano, należy stosować 5–10 minutowe ciepłe kompresy na zamknięte powieki oraz, po ich rozmiękczeniu, usuwać łuski z brzegu powiek.

Półpasiec oczny

Groźną chorobą wirusową powiek jest półpasiec oczny. Do choroby dochodzi na skutek reaktywacji wirusa VZV, najczęściej z powodu obniżenia odporności, np. w związku z wiekiem, terapią immunosupresyjną, nowotworem dotyczącym komórek układu odpornościowego oraz AIDS. Ryzyko półpaśca jest co najmniej 15 razy większe u ludzi zakażonych wirusem HIV niż w populacji niezakażonej. Z tego powodu w przypadku wystąpienia choroby u osób młodych należy dokładnie przebadać pacjenta w kierunku chorób ogólnych. Półpaśca ocznego charakteryzuje ból górnej części twarzy po jednej stronie oraz występowanie grudkowo-plamistej wysypki. Należy jak najszybciej włączyć leczenie zarówno ogólne, jak i miejscowe. Powikłania tej choroby dotyczą powiek (blizny, opadanie powieki, nieprawidłowy wzrost rzęs) i gałki ocznej (przymglenie rogówki, sporadycznie nawet perforacja).

Opadanie powiek

Istotnym objawem związanym z powiekami jest ich opadanie. Objaw ten może wskazywać na choroby neurologiczne, jak miastenia lub porażenie nerwu trzeciego. Nie należy lekceważyć tego objawu, gdyż może on świadczyć o poważnych zaburzeniach wewnątrzczaszkowych. Wśród przyczyn opadania powieki wyróżnić można również mechaniczne oraz urazowe – wynikające z uszkodzenia dźwigacza powieki. W przypadku opadania powieki nieznacznego stopnia mówimy tylko o defekcie kosmetycznym, jeśli jednak przysłania otwór źreniczny – powoduje upośledzenie widzenia. W takim przypadku konieczne jest leczenie operacyjne. Szczególnie ważne jest to we wczesnym dzieciństwie, ponieważ może dojść do niedowidzenia z nieczynności.

Rzekome opadnięcie powiek górnych

Dość częstym problemem jest tzw. rzekome opadnięcie powiek górnych. Choroba ta polega na zwiotczeniu i nadmiarze skóry powiek, która może przysłaniać otwór źreniczny. Dotyczyć to może jednego lub obu oczu jednocześnie. Choroba dotyczy zwykle osób starszych, gdyż z wiekiem tkanki tracą napięcie i objętość. Jest to problem nie tylko estetyczny, ale i czynnościowy, ponieważ powieka przysłaniająca źrenice ogranicza pole widzenia, przez co obniża sprawność funkcjonalną pacjenta. Chirurgiczna redukcja nadmiernej ilości wiotkiej skóry powiek daje dobry efekt kosmetyczny i czynnościowy.

Odwinięcie i podwinięcie powieki

Do chorób powiek, które leczy się operacyjnie, zaliczamy odwinięcie i podwinięcie powieki. Odwinięcie powieki związane z wiekiem dotyczy ludzi starszych – wśród populacji powyżej 80. roku życia cierpi na nie ok. 16% osób. Powoduje zaburzenie odpływu łez z worka spojówkowego, łzawienie, zapalenie spojówki. Odwinięcie powieki może być również spowodowane bliznami, które obkurczając skórę, odciągają powiekę od gałki ocznej. W przypadku porażenia nerwu twarzowego może dochodzić do porażennego odwinięcia powieki.

Brzeg powieki może być również nieprawidłowo ułożony w kierunku gałki ocznej – mówimy wtedy o podwinięciu powieki. Skierowanie brzegu rzęsowego ku gałce ocznej powoduje ocieranie nabłonka rogówki, co może doprowadzić do głębokich owrzodzeń. Leczenie operacyjne przynosi zwykle dobre efekty.

lek. okulista Bartosz Izdebski