Nos jest początkowym elementem układu oddechowego oraz siedzibą zmysłu węchu. Ponadto jama nosowa, a głównie zatoki przynosowe, jako przestrzenie rezonacyjne, mają duże znaczenie w tworzeniu głosu.

Nos pełni wiele istotnych funkcji, gwarantujących prawidłowe działanie organizmu, odpowiada także za skłonność do częstych infekcji.

Ogrzewanie powietrza

Ogrzanie powietrza odbywa się przez oddawanie ciepła krwi krążącej w naczyniach, bardzo licznych w tkance podśluzowej nosa, głównie w splotach jamistych małżowiny. Powietrze o temperaturze 22°C w okolicy dolnej małżowiny ogrzewa się do temperatury 36–37°C w nosowej części gardła, tuż za nozdrzami tylnymi.

Nasycenie parą wodną

W ciągu doby z jamy nosowej dorosłego człowieka zostaje wydalone w postaci pary ok. 1000 ml wody. Objętość ta uwarunkowana jest wilgotnością otaczającego powietrza i temperaturą; zmienia się zależnie od pory roku, klimatu, pogody itd. Wydzielanie wody odbywa się przez gruczoły śluzowe i komórki kubkowe błony śluzowej. Wdychane powietrze zostaje nasycone parą wodną do 95 procent.

Oczyszczanie powietrza

Następuje na drodze mechanicznej. Drobne pyłki zatrzymane zostają na powierzchni błony śluzowej. Oczyszczanie z pyłów i bakterii staje się możliwe dzięki ruchowi migawek nabłonka rzęskowego. Ruch migawek skierowany jest ku gardłu. Gruczoły błony śluzowej podrażnionej pyłami lub bakteriami wydzielają większą ilość wodnistej, zlepiającej pyły i bakterie wydzieliny, która przedostaje się do gardła i jest połykana lub wypluwana. Silnie podrażniona błona powoduje odruchowe kichanie i wydalanie części zanieczyszczeń. Duża powierzchnia małżowiny i przewodów nosowych, sploty jamiste małżowin – bogato unaczynione, zdolne szybko napełniać się krwią i powiększać swą objętość – z łatwością wykonują zadanie ogrzania i nasycenia parą wodną oraz oczyszczenia wdychanego powietrza.

Upośledzenie oddychania

Upośledzenie oddychania w zakresie górnych dróg oddechowych ma rozmaite konsekwencje w zależności od wieku. U noworodka i niemowlęcia zaburzenie oddychania przez nos stanowi poważne zagrożenie życia. Nozdrza tylne w wieku niemowlęcym stanowią fizjologiczne zwężenie drogi oddechowej, która w tym miejscu wyścielona jest łatwo ulegającą obrzękom błoną śluzową, tak że niewielkie zwężenie światła, bez trudu znoszone w wieku późniejszym, u dziecka oznacza praktycznie wyłączenie nosa z oddychania. Noworodek lub niemowlę nie potrafi oddychać przez usta. Gdy nos noworodka zostanie nagle zatkany, zachodzi niebezpieczeństwo uduszenia. Dzieje się tak, ponieważ nagłośnia w swoim położeniu poza podniebieniem miękkim sięga wysoko ku górze, nie pozwalając na przejście strumienia oddechowego przez jamę ustną. Jednocześnie utrudnione lub niemożliwe jest przyjmowanie pokarmów.

U starszego dziecka w wieku szkolnym zaburzenia drożności górnych dróg oddechowych nie pociągają za sobą groźnych następstw tak szybko. Narastające powoli zaburzenia oddychania prowadzą jednak do różnych zmian chorobowych błony śluzowej, pierścienia chłonnego gardła, okolicznych węzłów chłonnych oraz błony śluzowej dolnego odcinka dróg oddechowych, a często do zmian w fizycznym i umysłowym rozwoju dziecka. Przewlekłe zaburzenia wentylacji nosa przebiegają zwykle z opóźnieniem po zniszczeniu nabłonka rzęskowego i transportu wydzieliny. Ponieważ wydzielina i aparat rzęskowy stanowią całość czynnościową, ich funkcja zostaje zaburzona także wówczas, gdy tylko jeden z tych składników wykazuje odchylenia.

Przeszkody w przepływie strumienia powietrza przez nos (powietrze transportuje bakterie, pyły i ciała obce ku nozdrzom tylnym oraz utrzymuje nos w stanie jałowości, a także oczyszcza go z drobnoustrojów chorobotwórczych) powodują dodatkowe osiadanie w nosie bakterii z powietrza. W związku z ich rozmnażaniem dochodzi do przesunięcia ku stronie kwaśnej odczynu wydzieliny nosowej, która u dzieci wykazuje normalnie wartość pH 5,0–6,7.

Różnorodne zmiany powstające w przebiegu zaburzeń wentylacji nosa, nie pozostają bez wpływu na stan błony śluzowej. Powstaje obraz przewlekłego przerostowego nieżytu błony śluzowej nosa. Początkowo stwierdza się przekrwienie i wysięk, w końcu także proliferację komórkową i rozrost tkanki łącznej. Nabłonek wykazuje zarówno zwiększenie liczby komórek kubkowych, jaki metaplazję płaskokomórkową.

Zmiany w błonie śluzowej, powodujące dodatkowe upośledzenie przepływu powietrza przez nos, mają wpływ również na narządy sąsiednie. Zaburzenie oddychania przez nos powoduje oddychanie przez usta, co niesie za sobą dalsze konsekwencje. Nieogrzane, nienasycone parą powietrze – suche, zapylone, z bakteriami – trafia w obszar pierścienia gardłowego chłonnego do krtani. Powoduje to zmiany miejscowe, takie jak wysychanie i nawracające stany zapalne z dolegliwościami w postaci drapania w gardle czy chrząkania wskutek zasychania wydzieliny na błonie śluzowej. Stałe podrażnienie tkanki chłonnej w warunkach niefizjologicznych prowadzi ponadto do obrzęku okolicznych węzłów chłonnych. Wszystko to powoduje, że oddychający przez usta cierpią na nieżyty błony śluzowej gardła, krtani i tchawicy, ulegają też często przeziębieniom i zakażeniom.

Szczególny związek zachodzi między zaburzeniami wentylacji górnych dróg oddechowych a stanami zapalnymi błony śluzowej dolnych dróg oddechowych. Zespół zatokowo-oskrzelowy (nieżyt oskrzeli i następcze rozstrzenie oskrzeli) powstaje wskutek przesuwania się wydzieliny z góry ku dołowi i jest stanem zapalnym toczącym się w obu miejscach. Zaburzenia wentylacji w górnych drogach oddechowych muszą być traktowane jako czynnik usposabiający, który należy usunąć.

Zasadniczą drogą przeważającej masy powietrza wdychanego jest przewód nosowy środkowy, wydychanego zaś – dolny. W miejscach zetknięcia się prądów powietrza wdychanego i wydychanego tworzą się wiry, których ilość i kierunek zależą od właściwości anatomicznych nosa. Do zatok przynosowych powietrze z jamy nosowej przedostaje się przy wydechu, a wydostaje się przy wdechu, co ma duże znaczenie przy zakażeniu zatok wydzieliną z dolnych dróg oddechowych.

Węch

Procesy patologiczne: polipy, skrzywienia przegrody i następczy obrzęk oraz przerost błony śluzowej nosa, powodują osłabienie (hiposmia) lub zanik powonienia przejściowy, np. w czasie ostrego nieżytu, lub stały, np. w zaawansowanej ozenie (anosmia). W ścisłym powiązaniu z powonieniem pozostaje smak. W czasie połykania i wykonywanego jednocześnie wydechu przedostają się do okolicy węchowej związane z potrawami zapachy. Zmysł węchu wraz z czuciowymi gałązkami nerwu trójdzielnego chroni drogi oddechowe przed silnie drażniącymi truciznami.

Zmiana głosu

Upośledzenie oddychania przez nos powoduje również zmiany w głosie. Jama nosowa i gardłowa stanowią przestrzeń rezonacyjną, w której ton głosu zostaje wzmocniony i nabywa barwę właściwą danemu człowiekowi. Przy zatkanym nosie głos zmienia się – mówimy wtedy o nosowaniu zamkniętym. Gdy zatkana jest przednia część nosa (nozdrza przednie) mówi się o nosowaniu zamkniętym przednim, np. w skrzywieniach przedniej części przegrody, polipach, przerostach małżowiny. Gdy są zatkane nozdrza tylne, np. w obrzęku tylnych końców małżowin nosowych, III migdałku lub polipie nozdrzy tylnych mówi się o nosowaniu zamkniętym tylnym. Przeciwieństwem jest nosowanie otwarte, które występuje w razie porażenia lub uszkodzenia podniebienia miękkiego, także przy rozszczepach podniebienia.

Wady rozwojowe

Wrodzone zniekształcenia nosa zewnętrznego mogą dotyczyć jego kształtu lub wadliwego ustawienia w stosunku do innych części twarzy. Spośród tych wad można wyróżnić: przerost nosa, wadliwe ustawienie nosa, inne zniekształcenia – ubytki ścian, spłaszczenie, przetoki. Chorzy z wadami wrodzonymi nosa bardzo cierpią z tego powodu, mają niższe poczucie własnej wartości, mogą wykazywać stany depresji psychicznej – należy o tym pamiętać i kierować takie osoby na zabieg plastyczny.

Choroby przegrody nosa

Do najczęściej występujących upośledzeń należy skrzywienie przegrody nosa.Część chrzęstna przegrody rzadko jest prosta i rzadko przebiega idealnie w linii środkowej nosa. Zwykle wykazuje odchylenia (zwłaszcza u mężczyzn) – zgrubienia, kolce, skrzywienia listwy po jednej lub po obu stronach, zwężające przeważnie przewód nosowy dolny i upośledzające oddychanie. Wskutek zatkania nosa i upośledzenia odpływu wydzieliny z zatok i przewodów, chory cierpi także na bóle głowy. Kolce przegrody, dotykając małżowinę nosową, powodują nerwice odruchowe, odczyny o charakterze nieżytu naczynioruchowego lub przekrwienie, obrzęki i bóle głowy.

Skrzywienia przegrody nosa powstają wskutek zaburzeń rozwojowych kości i chrząstek nosa w okresie wzrostu osobniczego lub wskutek nieleczonego lub leczonego nieodpowiednio urazu, a często także wskutek urazu doznanego we wczesnym dzieciństwie, nierozpoznanego i nieleczonego. Objawy to przede wszystkim upośledzenie oddychania nosem. Zwykle stwierdza się jednostronne skrzywienie, wskutek czego po drugiej stronie dochodzi zwykle do obrzęku błony śluzowej.

Leczenie skrzywienia polega na wykonaniu zabiegu chirurgicznego. Wskazaniem do operacji są: zaburzenia oddychania, powonienia, stany zapalne zatok przynosowych, zapalenia błony śluzowej gardła, oskrzeli, krtani, nieżyty alergiczne naczynioruchowe nosa, bóle gardła, nerwice czynnościowe innych narządów, niewydolność oddechowo-krążeniowa, stany zapalne ucha środkowego, nieżyt trąbek słuchowych, ograniczona drożność nosa – szczególnie u wykonawców takich zawodów, jak mówcy, śpiewacy, sportowcy (poza boksem, ponieważ wycięcie przegrody osłabia rusztowanie nosa). Operacje te mogą być również zabiegiem wstępnym w otwarciu zatoki klinowej przy operacjach nozdrzy tylnych. Wówczas resekcja przegrody jest wykonywana mimo jej dobrej budowy anatomicznej. Zabieg wykonuje się zwykle w znieczuleniu miejscowym po premedykacji.

prof. dr hab. n. med. Stanisław Iwankiewicz