W związku z przekazaniem 28 października 2020 r. do Prezydenta i Marszałka Senatu projektu ustawy o zawodzie farmaceuty, nasiliło się zainteresowanie mediów tematyką związaną z farmacją. Została zapoczątkowana i szeroko nagłośniona dyskusja dotyczącą klauzuli sumienia farmaceutów.

Różne środowiska spierały się co do jej istnienia, podstawy prawnej i zakresu obowiązywania. Obywateli najbardziej poruszyła i poróżniła informacja dotycząca dostępności leków i środków antykoncepcyjnych w aptekach. W dyskusji ostatecznie zdecydowała się zabrać głos Naczelna Izba Aptekarska, która w swoim oświadczeniu zdementowała istnienie zapisów tzw. „klauzuli sumienia” w projekcie. Warto jednak przyjrzeć się szerzej polskim przepisom, w celu dokładnego omówienia zagadnienia klauzuli sumienia w zawodzie farmaceuty.

Czym jest klauzula sumienia?

W polskim systemie prawnym klauzula sumienia występuje w art. 39 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Na jej podstawie lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem z wyłączeniem sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia pacjenta. Co więcej, zapis dotyczący klauzuli sumienia pojawia się także w art. 12 pkt. 2 ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej i stanowi, że pielęgniarka i położna mogą odmówić wykonania zlecenia lekarskiego oraz wykonania innego świadczenia zdrowotnego niezgodnego z ich sumieniem lub z zakresem posiadanych kwalifikacji. Co do zasady, kluczowymi kwestiami przy jakich klauzula sumienia ma zastosowanie są: aborcja, eutanazja oraz przypisywanie środków antykoncepcyjnych, aborcyjnych, dopingujących czy odurzających.

Kiedy farmaceuta może odmówić wydania produktu leczniczego?

Ustawa prawo farmaceutyczne reguluje tę kwestię w art. 96 ust. 5. W artykule tym wymieniony został katalog przesłanek pozwalających farmaceucie na odmowę wydania danego produktu leczniczego. Kluczowymi przesłankami odmowy wydania produktów leczniczych są: spowodowanie zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta, podrobienie recepty, podejrzenie pozamedycznego celu zastosowania produktu oraz wiek pacjenta. Wspomniany powyżej projekt ustawy o zawodzie farmaceuty z 3 lutego 2020 r. rzeczywiście zawiera zmianę art. 96 ust. 5 prawa farmaceutycznego. Nowe brzmienie przepisu ma jednak na celu jedynie umożliwienie farmaceutom odmowy wydawania w analogicznych, wyżej wymienionych sytuacjach wyrobów medycznych. Przyczyną wprowadzenia takiej zmiany jest klasyfikowanie jako wyrobów medycznych towarów, które uznawane były kiedyś za produkty lecznicze. Głównie chodzi tutaj o zapobieżenie wykorzystywania np. łatwo dostępnych syropów na kaszel jako środków odurzających.

Powyższe oznacza, że ustawodawca wprowadzając wyżej opisane zmiany nie ma na celu umożliwienia farmaceutom bezpodstawnej odmowy sprzedaży środków antykoncepcyjnych lub wczesnoporonnych w oparciu o klauzulę sumienia. Celem jest ochrona życia i zdrowia ludzkiego oraz przeciwdziałanie nadmiernemu stosowaniu wyrobów medycznych.

Apteki pro-life, czyli głos „za” istnieniem klauzuli sumienia farmaceutów

W Polsce można spotkać się z wieloma zwolennikami istnienia aptek pro-life, których założeniem miałoby być umożliwienie pracownikom wykonywania zawodu farmaceuty wraz z poszanowaniem ich sumienia. W aptekach takich pacjent nie zakupiłby środków antykoncepcyjnych zarówno hormonalnych, jak i barierowych (np. prezerwatyw).

Zwolennicy tego typu aptek, argumentują podstawę prawną ich istnienia artykułami: 53 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który zapewnia każdemu wolność sumienia i religii oraz artykułem 3 Kodeksu Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 stycznia 2012 r., który stanowi, że aptekarz, będąc osobiście odpowiedzialnym za wykonywaną pracę, jest wolny w podejmowaniu swoich zachowań, zgodnie ze swym sumieniem i współczesną wiedzą medyczną. Zwolennicy aptek pro-life uważają za uzasadnione prawo do odmowy sprzedaży niektórych leków i produktów pacjentom.

Analiza przepisów polskiego prawa a klauzula sumienia farmaceutów

Zapoznając się z przepisami normującymi pracę aptek w Polsce nie spotkamy się nigdzie z przyznaniem farmaceutom prawa do powołania się na tzw. klauzulę sumienia. Warto podkreślić, że elementarnym zbiorem przepisów normujących funkcjonowanie aptek w naszym kraju jest ustawa prawo farmaceutyczne z dnia 6 września 2001 r. Powoływany przez zwolenników aptek pro-life Kodeks Etyki Aptekarza stanowi jedynie zbiór reguł postępowania farmaceutów, a nie uprawnień. Przepisy w nim zawarte nie mogą zmieniać zasad funkcjonowania zawodu farmaceuty. Przepisy konstytucyjne są z kolei pewną bazą dla polskiego prawa, które jest rozwijane i uszczegóławiane w ustawach. Co do zasady, treść ustaw jest zgodna z przepisami Konstytucji. W innych wypadkach Trybunał Konstytucyjny może orzec o ich niezgodności.

Warto zauważyć, że powoływanie się przez farmaceutów na klauzulę sumienia w przypadku środków i leków antykoncepcyjnych ma znaczącą, podstawową wadę – zarówno wiele leków antykoncepcyjnych jak i np. prezerwatywy nie służą jedynie przeciwdziałaniu zajścia w ciążę. Mają one różne zastosowania, w tym ochronę przed chorobami wenerycznymi lub zaburzeniami hormonalnymi. Farmaceuta nie wie, czy pacjentka potencjalnie ma problemy z trądzikiem lub cyklem menstruacyjnym i w związku z tym zażywa leki hormonalne powszechnie uznawane za antykoncepcyjne.

Prawo farmaceutyczne, poprzez art. 95 ust.1, nakłada na apteki obowiązek posiadania produktów leczniczych i wyrobów medycznych w ilości i asortymencie niezbędnym do zaspokojenia potrzeb zdrowotnych miejscowej ludności. W przypadku, gdyby apteka nie posiadała odpowiedniego produktu leczniczego, zastosowanie znajduje art. 95 ust. 3 stanowiący, że farmaceuta powinien zapewnić jego nabycie w tej aptece w terminie uzgodnionym z pacjentem. Oznacza to, że powołanie się przez pracownika apteki na brak produktu leczniczego na stanie po pierwsze narusza obowiązek posiadania odpowiedniego asortymentu przez aptekę, a dodatkowo w przypadku nie zaoferowania zamówienia takiego produktu do apteki, narusza także nakaz z art. 95 ust. 3 prawa farmaceutycznego. Ukrywanie przed pacjentem towarów przeznaczonych do sprzedaży lub odmawianie bez uzasadnionej przyczyny sprzedaży takich towarów wypełnia także znamiona z art. 135 kodeksu wykroczeń z dnia 20 maja 1971 r., za co grozi kara grzywny. Warto jednak wspomnieć, że 26 czerwca 2019 r. został wydany wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 16/17, w którym to TK uznał art. 138 k.w., w części zawierającej słowa albo umyślnie bez uzasadnionej przyczyny odmawia świadczenia, do którego jest obowiązany, za niezgodny z art. 2 Konstytucji RP, czyli z zasadą demokratycznego państwa prawnego.

Próby obchodzenia przez farmaceutów obowiązku wydawania leków antykoncepcyjnych czy wczesnoporonnych, stanowią naruszenie przepisów prawa polskiego. Na dzień dzisiejszy przepisy nie dają podstaw do powoływania się przez farmaceutów na klauzulę sumienia. Żaden projekt nie zawiera propozycji zmian w tym zakresie. Klauzula sumienia w naszym prawie, podobnie jak w większości państw europejskich została zarejestrowana dla lekarzy, pielęgniarek i położnych. Rozszerzenie jej zakresu na farmaceutów stanowiłoby znaczną rewolucję w polskiej farmacji.

Aleksandra Krasnodębska, aplikant adwokacki w kancelarii COGENTS Skibicki Dończyk Adwokaci, specjalizuje się w obsłudze prawnej podmiotów z branży farmaceutycznej oraz zagadnieniami compliance dotyczącymi tych podmiotów. Ponadto zajmuje się zagadnieniami prawa handlowego i szeroko pojętą obsługą spółek w tym zakresie.