Toczeń, czyli liszaj rumieniowaty, jest mało znaną chorobą dotyczącą głównie kobiet, zwłaszcza w wieku 15–40 lat. Występuje u nich około 8–10 razy częściej niż u mężczyzn. Co warto o nim wiedzieć, biorąc pod uwagę apteczne doświadczenia? Uporządkujmy dostępną wiedzę.

Wyróżniamy dwie główne postacie tocznia: pierwsza jest ograniczona do skóry (postać ogniskowa), a druga obejmuje wiele narządów i układów (postać układowa). Czasami do nazwy choroby dodaje się również określenie „rumieniowaty” z powodu występowania na twarzy rumienia o charakterystycznym kształcie motyla.

Etiologia

Przyczyny tocznia nie są znane. Należy on do dosyć szerokiej grupy chorób zwanych autoimmunologicznymi (kolagenozy), w których zaburzone jest działanie układu obronnego. Wtedy (najczęściej w odpowiedzi na jakąś infekcję) powstają przeciwciała skierowane przeciwko komórkom (bądź ich częściom) własnego ustroju. Przeciwciała łączą się z konkretnym miejscem takiej komórki zwanym antygenem, tworząc tzw. kompleks immunologiczny. Krążące po całym ciele kompleksy są odpowiedzialne za występowanie objawów w wielu narządach.

Jak w przypadku wielu chorób autoimmunologicznych, występowanie tocznia jest związane najprawdopodobniej ze skłonnościami zakodowanymi w genach. Pojawienie się objawów choroby prowokują często tzw. czynniki wyzwalające. Jest to np. światło słoneczne (zmiany skórne), infekcje wirusowe i niektóre leki (przeciwpadaczkowe, np. fenytoina, hydralazyna, izoniazyd, chlorpromazyna, doustne leki antykoncepcyjne). Toczeń wywoływany przez leki to specyficzna postać tej choroby, zwykle o łagodniejszym przebiegu niż toczeń „samoistny”.

Rozpoznanie

Rozpoznanie tocznia układowego jest trudne. Dlatego Amerykańskie Towarzystwo Reumatologiczne opracowało 11 kryteriów ułatwiających postawienie diagnozy. Obejmują one podstawowe objawy kliniczne i laboratoryjne, w tym obecność przeciwciał przeciwjądrowych.

Objawy

Objawy tej choroby są tak bardzo różnorodne, że przypominają inne schorzenia i dlatego postawienie diagnozy zwykle się opóźnia. Bardzo często pojawiają się objawy skórne i ze strony błon śluzowych. Najczęściej na skórze policzków i grzbietu nosa pojawia się rumień porównywany ze względu na kształt do motyla. Takie zaczerwienienie powstaje zwykle pod wpływem światła. Pacjentki skarżą się często na wypadanie włosów i zmiany na paznokciach, brane niekiedy mylnie za grzybicę. Zmiany obejmują również błonę śluzową jamy ustnej, a nawet nosa i gardła. Pojawiają się wtedy nadżerki i owrzodzenia.

W toczniu charakterystyczne są też zmiany drobnych naczyń skóry, najczęściej rumień okołopaznokciowy i rozszerzenia naczyń (tzw. teleangiektazje). Dobrze znany jest też objaw Raynauda, który polega na napadowym zblednięciu i zasinieniu palców najczęściej pod wpływem zimna i stresu, ale występowanie tego częstego u kobiet objawu nie oznacza automatycznie, że chorują one na toczeń.

U prawie wszystkich pacjentek występują objawy „reumatyczne”: bóle mięśni i stawów oraz zapalenie tych ostatnich, przypominające niekiedy zniekształcające i okaleczające zmiany spotykane w reumatoidalnym zapaleniu stawów (dawniej nazywanym gośćcem przewlekłym postępującym).

Groźne dla chorego jest zajęcie przez chorobę układu krążenia (głównie serca). Zapalenie dotyczy wtedy wsierdzia (błony wyściełającej serce od wewnątrz), osierdzia (podobna błona, tyle że od zewnątrz) oraz mięśnia serca.

Jednak najgroźniejsze jest objęcie procesem chorobowym nerek. Dochodzi do tego u 50% chorych na toczeń. Początek tych zmian, co częste w chorobach nerek, może być nieuchwytny, doprowadzając do znacznego zniszczenia struktur nerek i ich niewydolności. Kolejnym narządem zajętym przez toczeń mogą być płuca. Zmiany polegają wtedy na ich ostrym lub przewlekłym zapaleniu oraz zapaleniu opłucnej (błony pokrywającej płuca).
Czasem choroba atakuje również ośrodkowy układ nerwowy, co może stać się przyczyną np. padaczki.

Objawy tocznia ze strony układu krwionośnego to niedokrwistość, spadek liczby białych krwinek i płytek krwi, podwyższone OB. Często powiększają się węzły chłonne, śledziona i wątroba. Całości dopełnia (chociaż nie wyczerpuje) występowanie choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz zaburzenia krzepnięcia.

Chorobie towarzyszą objawy ogólne, nie związane z żadnym konkretnym układem czy narządem. Jest to gorączka, uczucie zmęczenia i zmniejszenie masy ciała. Przebieg choroby zwykle charakteryzuje się nawrotami objawów przedzielonych okresami bezobjawowymi.

Leczenie i rokowania

Tak jak w innych kolagenozach, prowadzenie leczenia jest skomplikowane. Medycyna nie dysponuje zbyt licznymi skutecznymi środkami wpływającymi na istotę mechanizmu rozwoju tocznia – proces niszczenia przez chorobę własnych tkanek. W pewnej mierze zapobiegają temu glikokortykoidy i inne leki immunosupresyjne, czyli hamujące niekorzystne – w tym wypadku – działanie układu immunologicznego.

dr n. farm. Barbara Figura