Wbrew powszechnej opinii świerzb nie jest tylko skutkiem braku higieny. Można się nim zarazić nawet wtedy, gdy bardzo o nią dbamy. Chorobę wywołują pasożyty świerzbowca ludzkiego – łac. Sarcoptes scabiei var. hominis.

Na świecie choruje około 300 mln ludzi. Świerzbowiec drąży kanały w warstwie rogowej naskórka. Samica składa 2–3 jaja w kanalikach o długości 0,3–0,4 mm. Z jaj wylęgają się larwy, które w ciągu 3 tygodni przekształcają się w dojrzałe świerzbowce. Choroba przenosi się najczęściej przez bezpośredni kontakt fizyczny, rzadziej za pośrednictwem przedmiotów, np. pościeli, ręczników, odzieży. Poza skórą świerzbowce mogą przeżyć od 3 do 4 dni. Zakażeniu sprzyja obniżenie odporności. Chorują najczęściej dzieci, które zarażają się głównie podczas zabaw. W ciężkich chorobach układowych, takich jak AIDS czy choroby hematologiczne może wystąpić ciężka postać zakażenia – tzw. świerzb norweski.

Świerzbowiec jest bardzo mały, a więc dostrzeżenie go gołym okiem jest niemożliwe. Widoczne i odczuwalne są natomiast skutki działania świerzbowca – silne swędzenie skóry. Typowa lokalizacja zmian to boczne powierzchnie palców rąk i stóp, przestrzenie międzypalcowe, boczne powierzchnie tułowia, pośladki, pachwiny, pachy, podbrzusze, okolice fałdów skórnych, piersi, zgięciowe powierzchnie nadgarstków, łokci, okolice narządów płciowych. Wykwity pierwotne mają charakter drobnych grudek obrzękowych oraz pęcherzyków, które mogą leżeć na rumieniowym podłożu, natomiast wykwity wtórne – przeczosy, nadżerki, strupy, krostki, złuszczanie, przebarwienia pozapalne są efektem drapania się i nadkażenia bakteryjnego. U osób dorosłych i starszych dzieci owłosiona skóra głowy, okolica międzyłopatkowa, powierzchnie dłoniowe rąk i podeszwowe stóp zwykle nie są zajęte, natomiast u niemowląt, małych dzieci oraz pacjentów w stanie immunosupresji mogą być objęte zmianami. Świąd występuje zazwyczaj 3–4 tygodnie od zarażenia. Wystarczy zaledwie 10 dorosłych samic składających jaja w skórze, aby świerzb się rozprzestrzenił. Wyróżnia się kilka postaci klinicznych świerzbu:

• guzkowy,
• pęcherzowy (u osób powyżej 65. r.ż.),
• norweski – hiperkeratotyczny (bardzo duża ilość pasożytów, ok. 1–2 mln),
• utajony,
• incognito – nierozpoznany.

Leczenie

Ze świerzbem walczyć powinna nie tylko osoba zarażona, ale wszystkie osoby, które pozostają w bliskim kontakcie. Konieczne jest dokładne wypranie pościeli, bielizny i ubrań w jak najwyższej temperaturze oraz ich wyprasowanie, a także umycie wspólnie używanych urządzeń i naczyń. Ponadto należy:

• przycinać krotko paznokcie u rąk i czyścić je dokładnie;
• zmieniać ubranie, pościel oraz ręczniki codziennie przez 14 dni i prać je w temperaturze co najmniej 60°C;
• przechowywać ubranie nieprzeznaczone do prania (np. odzież wierzchnią) przez kilka dni w zamkniętej plastikowej torbie;
• dokładnie odkurzać dywany oraz tapicerowane meble.

Ponieważ objawy świerzbu pojawiają się dopiero po 2–3 tygodniach od zarażenia i przypominają inne choroby skóry, wiele osób nie wiąże ich z chorobą. Dodatkowo powstające przeczosy ulegają zakażeniu bakteriami, takimi jak gronkowce i paciorkowce, co również może zaciemniać leżącą u podstaw choroby przyczynę.

W leczeniu świerzbu stosuje się w Polsce następujące preparaty miejscowe:

• 5% permetryna – uznawana za lek z wyboru,
• 10% krotamiton,
• preparaty siarki o różnym stężeniu.

Leczenie przeciwświerzbowe można uzupełnić leczeniem przeciwświądowym – leki przeciwhistaminowe w formie doustnej I generacji – np. klemastyna lub II generacji – np. loratadyna, desloratadyna, cetyryzyna, lewocetyryzyna. W razie nadkażenia bakteryjnego zmian skórnych można dodać do recepturowych maści siarkowych detreomycynę 1–2% lub na miejsca wysięku zastosować preparaty antybiotykowe w aerozolu (np. neomycynę). W razie przetrwałych zmian guzkowych po leczeniu konieczne może być punktowe zastosowanie maści lub kremów zawierających glikokortykosteroidy. W praktyce wyboru preparatu przeciwświerzbowego dokonuje się na podstawie wieku pacjenta, oceny wtórnych objawów (nadkażenie bakteryjne, alergizacja) oraz możliwości finansowych.

Permetryna – syntetyczny organiczny związek chemiczny zaliczany do insektycydów III generacji. Permetryna, stosowana na świecie od lat 80. XX wieku, jest syntetycznym pyretroidem uznawanym za najskuteczniejszy lek przeciw ektopasożytom. Substancja jest silnie trująca dla owadów, działa w sposób kontaktowy i żołądkowy oraz jest wysoce toksyczna dla organizmów wodnych i kotów. Dla ludzi i innych organizmów wyższych, m.in. psów, jest stosunkowo nieszkodliwa, wykazując niewielkie wchłanianie przez skórę, a zmiany hiperkeratotyczne ograniczają penetrację leku. Permetryna może być stosowana u pacjentów od 2. miesiąca życia. Wyniki metaanalizy badań obejmujących 2676 pacjentów wskazują na lepszą efektywność permetryny od lindanu, który został w 2008 r. wycofany z rynku w Polsce ze względu na potencjalną neurotoksyczność, a także krotamitonu i iwermektyny. Potwierdzono również większą skuteczność permetryny niż iwermektyny i krotamitonu w zakresie redukcji świądu. Nie ma dowodów na powstawanie tolerancji czy oporności świerzbowca na permetrynę. Ze względu na potencjalne ryzyko działań niepożądanych leku nie powinny stosować kobiety w ciąży i okresie laktacji, chyba że jest to niezbędnie konieczne. Pojedyncza kuracja lekiem może okazać się niewystarczająca w bardziej zaawansowanym stanie chorobowym lub w przypadku długotrwałego świerzbu, co może być związane z krótkim czasem pozostawienia leku na skórze oraz ze zdolnością świerzbowca do przeżycia poza organizmem człowieka około 3 dni. Na podstawie tej obserwacji, mimo braku danych naukowych porównujących skuteczność pojedynczej aplikacji permetryny z dwoma aplikacjami, niektóre towarzystwa naukowe zalecają powtórzenie aplikacji leku w odstępnie 1–2 tygodni.

Krotamiton – organiczny związek chemiczny, niezalecany w aktualnych wytycznych IUSTI/WHO. 10% krotamiton w postaci kremu stosuje się raz dziennie przez 3–5 dni. Może być stosowany u pacjentów powyżej 1. roku życia. Krotamiton jest skuteczny w łagodzeniu świądu i wykorzystywany jest w przypadku świądu skóry o różnej etiologii. Jednakże badania wskazują na niską efektywność tego leku w terapii świerzbu. Mechanizm działania krotamitonu jest nieznany. Lek jest toksyczny dla roztoczy wywołujących świerzb. Po zastosowaniu miejscowym, krotamiton wchłania się do krążenia ogólnego. Biologiczny okres półtrwania wynosi 30,9 godzin. Jest wydalany z moczem w 4,8–8,8%.

Preparaty siarki – są dostępne na receptę w postaci maści lub zawiesiny. To najstarsze leki obecnie stosowane w terapii świerzbu. U osób dorosłych stosuje się zwykle 20% maść siarkową, u niemowląt można stosować preparaty 5%, a u starszych dzieci – 10%. Maść aplikuje się raz dziennie przez kolejne trzy dni. Każdą następną warstwę nakłada się na poprzednią, bez kąpieli.

Zasady stosowania leków miejscowych

Przed leczeniem wskazane jest krótkie obcięcie paznokci. Leki miejscowe powinny być aplikowane bezpośrednio po ciepłej kąpieli i osuszeniu skóry na całe ciało poniżej szyi, ale z szyją włącznie, ze szczególnym uwzględnieniem okolic okołopaznokciowych, przestrzeni międzypalcowych rąk i stóp, narządów płciowych, fałdów skórnych, pośladków, pępka, a także okolic zausznych. Na ręce i stopy można dodatkowo po posmarowaniu preparatem leczniczym założyć warstwę ochronną – bandaż, rękawiczki, skarpetki, aby uniknąć wytarcia i zapewnić długotrwały kontakt leku ze skórą. Preparat nakłada się na 8–10 godzin, najlepiej na noc i w tym czasie nie należy się kąpać. W przypadku umycia rąk powinno się ponownie nałożyć lek na okolicę, z której został usunięty. W szczególnych przypadkach – osoby starsze i małe dzieci – preparaty należy aplikować także na owłosioną skórę głowy i twarz. Zalecany czas kontaktu leku ze skórą, czas leczenia i konkretny jego schemat zależy od zastosowanego preparatu.

Podsumowanie

Świerzb jest jedną z najczęstszych dermatoz pasożytniczych i stanowi istotny problem społeczny. Farmaceuta powinien uświadamiać pacjenta, że podstawą jest leczenie całej rodziny, nawet jeśli u pozostałych członków nie występują objawy przedmiotowe. Ważne jest także zastosowanie odpowiednich zabiegów higienicznych związanych z profilaktyką. Ze względu na fakt, iż świąd skóry może utrzymywać się nawet dwa tygodnie po zakończeniu leczenia, pacjentowi można dodatkowo zaproponować odpowiednie leczenie pielęgnacyjne np. stosując emolienty.

dr n. farm. Anna Maciejewska