Somatotropina zaliczana jest do hormonów polipeptydowych, czyli hormonów białkowych. Za jego produkcję odpowiada przede wszystkim przedni płat przysadki mózgowej.

Wydzielanie hormonu odbywa się pulsacyjnie i jest ściśle powiązane z wiekiem, płcią oraz porą dnia (rano jest go więcej). Ilość hormonu, która trafia do organizmu regulowana jest przez dwa niezależne hormony – somatoliberynę (zwiększa jego wydzielanie) oraz somatostatynę (hamuje jego produkcję). Bez hormonu wzrostu cały proces rozrostu organizmu nie byłby możliwy. To dzięki niemu chrząstki przysadkowe w kościach długich poszerzają się, a kości wydłużają. Wraz ze wzrostem ciała podnosi się również jego masa. Hormon ten odpowiada także za syntezę białek, węglowodanów oraz tłuszczów. Za jego sprawą organizm potrafi zatrzymać tak cenne substancje, jak jony wapniowe czy fosforowe. Ma wpływ na gospodarkę węglowodanową, pobudza i przyspiesza glikogenolizę oraz zwiększa wydzielanie glukozy, wytwarzanej przez wątrobę . Pobudza trzustkę do większego wydzielania insuliny. Dzięki niemu zachodząca w tkankach tłuszczowych lipoliza, czyli proces polegający na rozkładzie trójglicerydów na kwasy tłuszczowe i glicerol, które biorą udział we wszystkich procesach energetycznych zachodzących w organizmie, jest znacznie większa.

Niedobór hormonu

Zbyt mała ilość wytwarzanego przez przysadkę hormonu najczęściej prowadzi do tzw. karłowatości, czyli zahamowania wzrostu. Często karłowatość bywa błędnie łączona z upośledzeniem umysłowym, chociaż obydwie choroby rzadko występują równocześnie. O karłowatości świadczy wzrost poniżej 140 cm u kobiet, a u mężczyzn poniżej 150 cm. Karłowatość przysadkową i tarczycową leczy się hormonalnie, natomiast przy pozostałych rodzajach stosuje się leczenie przyczynowe.

Gdy jest go za dużo…

W zależności od etapu rozwoju człowieka, na którym wystąpiła nadczynność przysadki, czyli nadmierne wytwarzanie przez nią m.in. hormonu wzrostu, wyróżnia się dwa schorzenia: gigantyzm i akromegalię. Jeśli przysadka zaczyna wydzielać za dużo somatotropiny u osoby, u której proces wzrostu jeszcze się nie zakończył diagnozuje się gigantyzm, czyli nadmierny rozrost kości i masy tkankowej. Medycyna dzieli gigantyzm na przysadkowy oraz eunuchoidalny. Gigantyzm przysadkowy diagnozuje się, gdy wzrost u kobiet przekracza 190 cm, u mężczyzn – ponad 200 cm wzrostu. Przy dużej ilości hormonu rozrost dotyczy przede wszystkim stóp oraz dłoni. Jeśli za gigantyzmem stoi gruczolak przysadki pacjent może skarżyć się na kłopoty ze wzrokiem. Ucisk może prowadzić do ograniczenia pola widzenia, a w konsekwencji do zaniku nerwu wzrokowego.

Pierwszym etapem rozpoznania jest wywiad. Pozwala on określić czy schorzenie wystąpiło u innych członków rodziny. Następnie wykonuje się badania obrazowe, głównie tomografię komputerową, dzięki niej możliwe jest zlokalizowanie guza uciskającego przysadkę. Konieczne jest również określenie stężenia hormonu we krwi. Najczęściej są to tzw. test glukozy (u zdrowej osoby po podaniu glukozy stężenie hormonu wzrostu spada) oraz oznaczenie IGI-1 (czynnik wzrostu). Gigantyzm wymaga leczenia zarówno operacyjnego, jak i farmakologicznego. Po operacyjnym usunięciu gruczolaka przysadki pacjentom podaje się leki regulujące ilość wytwarzanego przez przysadkę hormonu.

Gdy nadmiar hormonu dotyka osobę, która już przestała rosnąć podejrzewa się akromegalię. Nadprodukcja najczęściej jest konsekwencją guza zlokalizowanego w tej części przysadki, która odpowiada za produkcję hormonu.

Czynny gruczolak komórek kwasochłonnych występuje głównie u osób dorosłych, u których proces rozrostu kości już się zakończył, a nasady kości długich uległy zmineralizowaniu oraz zrośnięciu. Do charakterystycznych objawów akromegalii należy rozrost tkanek miękkich: stóp, nosa (zaczyna szybko rosnąć jako pierwszy), żuchwy, dłoni, małżowin usznych oraz serca. Części pacjentów towarzyszy też przerost języka, jego rozrost nieraz utrudnia mówienie, a także wywołuje bezdech senny. Kości i stawy chorego ulegają deformacji. Dochodzi do powiększenia narządów wewnętrznych i pogrubienia skóry, która wytwarza zbyt dużą ilość potu oraz owłosienia. U osób z akromegalią często pojawiają się objawy cukrzycy, nadciśnienia, choroby układu krążenia oraz tzw. zespołu cieśni nadgarstka. Mogą się również pojawić problemy ze wzrokiem (ograniczone pole widzenia), zaburzenia miesiączkowania, kamica nerkowa, polipy jelita grubego oraz bóle głowy i zaparcia.

Pierwszym krokiem przy stawaniu diagnozy jest oznaczenie ING-1, czyli insulinopodobnego czynnika wzrostu. Jest to najczulsze i zarazem najdokładniejsze badanie laboratoryjne. Konieczne jest całodobowe mierzenie stężenia hormonu wzrostu, ponieważ o różnych porach dnia przysadka zwiększa lub zmniejsza jego wydzielanie. Przy diagnozie tego rodzaju zaburzeń chorym podaje się glukozę, która wpływa na poziom hormonu we krwi. Jeśli po jej podaniu jego stężenie spadnie, można wykluczyć akromegalię. W celu dokładnego określenia miejsca występowania guza uciskającego gruczoł wytwarzający hormon wykonuje się tomografię komputerową oraz rezonans magnetyczny. Leczenie farmakologiczne stosowane jest u chorych, którzy nie zgadzają się na zabieg, guz jest nieoperacyjny, lub nie wymaga interwencji chirurga. Leki stosowane w terapii oparte są na somatostatynie. Dodatkowo podaje się leki dopaminergiczne. Gdy leczenie operacyjne i farmakologiczne zawodzi zleca się radioterapię.

dr n. farm. Anna Gajos