Sen jest stanem czynnościowym ośrodkowego układu nerwowego, cyklicznie pojawiającym się i przemijającym w rytmie okołodobowym, podczas którego następuje zniesienie świadomości i bezruch.

Stwierdzono, że co trzeci Polak – a powyżej 60. roku życia co drugi – ma trudności z zasypianiem. Na zaburzenia snu cierpi dwukrotnie więcej kobiet niż mężczyzn. Badania dowodzą, że najczęstszym zaburzeniem snu jest bezsenność. Dobowe zapotrzebowanie na sen jest cechą indywidualną. W czasie całego życia człowiek przesypia ok. 20 lat. Ilość snu zależy od wieku – u noworodka jest to ok. 18 godzin dziennie, w kolejnych latach coraz mniej. Noworodek i małe dziecko sen dzieli na kilka części, u osoby dorosłej sen trwa w jednej większej części.

Rytm zapadania w sen jest regulowany przez natężenie światła (rytm sen–czuwanie jest definiowany na nowo po lotach samolotem) oraz przez bodźce społeczne. W eksperymentach, polegających na całkowitym odizolowaniu ludzi w pokojach bez okien, zegarów, telewizji, radia i telefonów, kiedy sami mogli wybierać moment zasypiania i wstawania, większość badanych funkcjonowała w rytmie ok. 30 godzin. Co oznacza, że normalnym rytmem sen–czuwanie jest rytm dłuższy niż okołodobowy – jest on jednak nastawiany na 24-godzinny.

Sen dzieli się na dwie fazy:

• wolnych ruchach gałek ocznych (NREM – non-rapid eye movement; inne nazwy: sen głęboki, sen wolnofalowy) – w fazie tej pojawiają się fale alfa aktywności elektrycznej mózgu; ze względu na ich intensywność faza ta dzieli się na trzy stadia,
• szybkich ruchach gałek ocznych (REM – rapid eye movement; inne nazwy: sen płytki, sen paradoksalny) – w tej fazie występują najczęściej marzenia senne oraz całkowite rozluźnienie mięśni, dlatego śniący o ruchu człowiek nie porusza się.

Sen zaczyna się fazą NREM, prawidłowo o czasie trwania 80–100 minut, po której następuje faza snu REM trwająca ok. 15 min. U osób dorosłych tego typu cykl powtarza się 4–5-krotnie.

Wraz z długością snu spada udział najgłębszego stadium snu wolnofalowego (o największej aktywności fal alfa), rośnie zaś czas trwania fazy REM, która pod koniec nocy zazwyczaj trwa ok. 40 minut. W czasie snu zmienia się częstotliwość fal mózgowych. Zanikają szybsze rytmy beta i alfa, pojawiają się wolniejsze rytmy theta i delta. Obiektywnym wskaźnikiem bezsenności jest krótki czas (lub brak) najgłębszego stadium snu wolnofalowego.

Sen jest niezbędny do życia i prawidłowego przebiegu procesów psychicznych. Już jedna nieprzespana noc obniża sprawność psychofizyczną. Brak snu przez dłuższy czas powoduje wiele negatywnych efektów psychicznych i fizjologicznych. Następstwa bezsenności to utrzymujące się uczucie zmęczenia, chwiejność i upośledzenie nastroju, trudności w koncentracji, zaburzenia pamięci, senność w ciągu dnia. Długotrwałe (ok. tygodnia) pozbawienie snu lub zaburzenia fazy REM mogą prowadzić do stanów zbliżonych do psychozy, halucynacji (np. pacjent widzi ogień itp.) oraz stanów paranoidalnych.

Bezsenność (łac. insomnia) określa się jako subiektywne zaburzenie związane z trudnościami w zasypianiu, kontynuowaniu snu, wczesnym budzeniem się, snem przerywanym lub snem nieregenerującym. Bezsenność może być objawem szeregu chorób somatycznych i psychicznych, a także być spowodowana czynnikami środowiskowymi. Najczęstszymi przyczynami psychicznymi są zaburzenia lękowe i depresje różnych typów. Zaburzenia zasypiania i kontynuowania snu może wywołać np. alkohol oraz napoje zawierające kofeinę, a także niewłaściwa higiena snu. Inne powody bezsenności to: obniżenie skutkiem procesu starzenia ilości produkowanej i uwalnianej melatoniny.

Ze względu na rozpowszechnienie, wpływ na stan fizyczny i psychiczny chorych oraz konsekwencje społeczne bezsenność, do niedawna uważana za relatywnie łagodną, jest obecnie uznana za znaczący problem zdrowia publicznego. Zmiana stanowiska w tym zakresie została zaznaczona inauguracją Światowego Projektu „Sen i Zdrowie”, wdrożonego w 1996 r. z inicjatywy Światowej Organizacji Zdrowia.

Ze względu na czas trwania problemu bezsenność dzielimy na:

• przygodną (kilka dni),
• krótkotrwałą (do 3 tygodni),
• przewlekłą (dłużej niż 3 tygodnie).

Bezsenność to choroba, która powinna być skutecznie leczona. Powrót do normalnego snu można osiągnąć przez leczenie przyczynowe, polegające przede wszystkim na usunięciu przyczyny, dalej na leczeniu wywołujących schorzeń somatycznych i schorzeń psychicznych.

Niemniej pacjenci rzadko rozmawiają z lekarzami o swoich problemach ze snem. Z badań wynika, że cierpiący na bezsenność na ogół samodzielnie, bez konsultacji z lekarzem, sięgają po środki lecznicze lub… alkohol, aby zasnąć, a pozostali nie podejmują żadnych działań. Osoby zgłaszające się do lekarza ze swoimi problemami ze snem są w mniejszości.

Alternatywą dla leków chemicznych, które może zlecić tylko lekarz, są preparaty roślinne, na bazie ziół. Są dostępne w postaci tabletek, kropli, syropów, nalewek czy ziółek. Preparaty te mogą być jednoskładnikowe lub złożone. Zażycie leków ziołowych w połączeniu z rozpoznaniem przyczyn dolegliwości może przynieść lepszy skutek niż zastosowanie leków syntetycznych.

Korzeń kozłka lekarskiego (Valerianae radix) – dzięki zawartości substancji czynnych – olejków eterycznych (np. kwas walerianowy) oraz walepotriatów – wykazuje działanie uspokajające oraz rozkurczające. Udowodniono, że niewielkie dawki olejku eterycznego mają właściwości pobudzające ośrodkowy układ nerwowy, natomiast duże dawki działają hamująco – osłabiają wrażliwość zakończeń nerwowych oraz zmniejszają pobudliwość ruchową. Substancje czynne zawarte w korzeniu wpływają na aktywność przemiany materii komórek nerwowych, a także stymulują te same receptory co kawa. Rezultatem jest jednak nie pobudzanie, ale uspokojenie. Obok działania wyciszającego roślina ta wykazuje właściwości przeciwskurczowe, rozszerza naczynia krwionośne i ułatwia przepływ krwi. Wykorzystuje się ją w leczeniu migren, stanów spastycznych przewodu pokarmowego (skurczów i drażliwości żołądka), chorób układu krążenia na podłożu nerwicowym. Analizowano wpływ substancji czynnych z kozłka na receptory benzodiazepinowe, serotoninergiczne, adenozynowe. Okazało się, że zmniejszają one spontaniczną aktywność ruchową, bez zaburzania zdolności koordynacji, oraz osłabiają stany niepokoju, uczucie strachu i zagrożenia, co może tłumaczyć ich mechanizm działania sedatywnego. Adenozyna jest jedną z głównych substancji w mózgu wywołujących sen. Kumuluje się podczas czuwania, a efekt sedatywny polega na aktywacji jej receptorów.

Preparaty kozłka znajdują zastosowanie w leczeniu ogólnych stanów nerwicowych (bezsenność, histerie, lęki), w łagodzeniu skurczów mięśni gładkich przewodu pokarmowego i moczowego, skurczów naczyń wieńcowych w zespole objawów bólu (dusznica rzekoma). Substancje czynne korzenia działają uspokajająco (poprawa jakości snu, zmniejszenie częstości przebudzeń), przeciwdrgawkowo, zmniejszają częstość oddawania moczu, znoszą nadfermentację jelitową, wzdęcia, działają przeciwcukrzycowo, a także przeciwrobaczycowo na owsiki i glisty jelitowe. W przypadku bezsenności po 3 tygodniach stosowania preparatów zawierających wyciąg z kozłka jakość snu ulega znacznemu polepszeniu, a w konsekwencji poprawia się także samopoczucie w ciągu dnia.

Kwiat lawendy (Lavandulae flos) – od wieków znany i stosowany surowiec uspokajający i ułatwiający zasypianie. Zaleca się stosowanie kwiatów lawendy na trudności w zasypianiu oraz bezsenność, stany lękowe, niepokój, a także dolegliwości w obrębie nadbrzusza i jelit. Najpopularniejszym sposobem na złagodzenie tych problemów jest przygotowanie naparu. Z kolei kąpiel lawendowa oprócz działania uspokajającego może przynieść korzyści w poprawie niedomagań krążenia oraz leczenia chorób skóry. Na bezsenność u niemowląt i małych dzieci pomocne może okazać się umieszczenie w pobliżu łóżeczka bukieciku lawendy.

Liście melisy lekarskiej (Melissae folium) – cieszą się zasłużoną sławą. Uważa się, że roślina ta „nosi w sobie moce 15 innych ziół”. Uspokajające działanie melisa zawdzięcza głównie olejkom eterycznym zawierającym takie substancje, jak: cytral A (geranial) i B (neral), citronelal, kariofylen. Obecne są także fenolokwasy i flawonoidy. Liście melisy wykazują działanie uspokajające i rozkurczowe, a także bakterio- i wirusostatyczne. Naukowo uznane jest stosowanie melisy na bezsenność na podłożu nerwicowym. Jej tonujące działanie na układ nerwowy łagodzi napięcia, stresy i objawy nerwicy. Bardzo dobre rezultaty przynosi stosowanie melisy na dolegliwości przewodu pokarmowego (głównie skurcze mięśni gładkich jelit), ale także na poprawę apetytu i trawienia.

Kwiat rumianku (Matricariae flos) ze względu na swoje właściwości przeciwskurczowe, przeciwzapalne znajduje zastosowanie w stanach zapalnych oraz spastycznych w obrębie przewodu pokarmowego (również na tle nerwowym). Za działanie uspokajające, odpowiedzialna jest apigenina, która zmniejsza stany niepokoju, napięcia, lęku oraz reguluje zaburzenia snu. Popularna szklanka herbaty z rumianku pita wieczorem ma więc uzasadnienie naukowe.

Podsumowanie

W farmakologicznym leczeniu bezsenności obowiązuje generalna zasada – stosuje się jak najmniejsze skuteczne dawki, jak najłagodniejszych leków. Bardzo dobrze, jeśli skuteczny okaże się preparat pochodzenia roślinnego. Roślinne preparaty nie zaburzają naturalnej struktury snu i powodują fizjologiczne ranne budzenie. Warto też podkreślić, że pożądanym towarzystwem dla wspomnianych wyciągów roślinnych jest melatonina i witamina B6. Niedobory tej pierwszej zaburzają cykl okołodobowy i utrudniają zasypianie. Ilość melatoniny produkowanej przez szyszynkę zmniejsza się wraz z wiekiem, stąd na jej niedobory najbardziej narażone są osoby starsze.

dr n. farm. Anna Gajos