Problem suchej skóry dotyczy około 20% populacji. Predysponowane są zwłaszcza kobiety w okresie menopauzalnym, pacjenci z chorobami dermatologicznymi, zaburzeniami endokrynologicznymi, chorobami wątroby, przewlekłą niewydolnością nerek, a także wszyscy, którzy zbyt intensywnie opalają się podczas wakacji.

Ten stan patologii skóry charakteryzuje się nadmiernym złuszczaniem, szorstkością powierzchni, obecnością rumienia, tendencją do pękania naskórka, występowaniem świądu, pieczeniem, bolesnością. Największe nasilenie dolegliwości zwykle stwierdza się na twarzy, grzbietach rąk i kończynach dolnych, głównie na podudziach. W obrębie skóry kolan, dłoni i podeszew nadmierna suchość cechuje się wzmożeniem fizjologicznego rysunku skóry, a w obrębie skóry owłosionej głowy – występowaniem złuszczania drobnopłatowego, łupieżopodobnego. U części osób obserwuje się rogowacenie mieszkowe na powierzchniach wyprostnych kończyn górnych, bocznej powierzchni ud oraz na podudziach.

Sucha skóra i jej wrażliwość na rozmaite bodźce

Skóra sucha jest szczególnie podatna na bodźce środowiskowe: fizyczne (promienie ultrafioletowe, mróz, wiatr, wahania wilgotności powietrza) oraz chemiczne (detergenty). Jej przyczyną są głównie intensywne kąpiele słoneczne oraz częste wizyty w solarium, a efektem – szorstkość naskórka, zmniejszenie jego elastyczności i powstawanie zmarszczek. W następstwie uszkodzenia płaszcza lipidowego na powierzchni oraz zaburzenia składu lipidów warstwy rogowej skóra sucha łatwo ulega podrażnieniom. W skład lipidów powierzchniowych wchodzą m.in. ceramidy, fosfolipidy, trójglicerydy, cholesterol i jego estry, siarczan cholesterolu. Skład ten jest zależny od wieku, płci, okolicy ciała, a także od pór roku, co tłumaczy występowanie suchości skóry w okresie zimy oraz u osób w starszym wieku – wówczas skład lipidów ma związek z obniżonym wytwarzaniem ceramidów, cholesterolu i wolnych kwasów tłuszczowych. Obecność tłuszczów w warstwie rogowej odgrywa istotną rolę w utrzymaniu bariery wodnej skóry i zapewnia właściwe uwodnienie keratynocytów. Właściwości hydrofilne keratyny i lipidów, a także obecność naturalnego czynnika nawilżającego (ang. Natural Moisturizing Factor, NMF) wpływają na prawidłowe nawilżenie naskórka, czego wyrazem jest jego elastyczność i odporność na uszkodzenia. NMF to mieszanina różnych związków, m.in. aminokwasów, mleczanów, amoniaku, soli sodowej kwasu piroglutaminowego, sodu, wapnia, potasu, magnezu i innych związków. NMF powinno stanowić 15–30% całkowitego ciężaru warstwy rogowej. Płaszcz lipidowy stanowi mieszaninę tłuszczów pochodzących z łoju, keratynocytów warstwy rogowej i związków zewnątrzpochodnych (kosmetyki i leki), a jego grubość zmienia się w poszczególnych okresach życia oraz w zależności od okolicy ciała (obfity na skórze owłosionej głowy i na twarzy, skąpy na skórze przedramion, brzucha, goleni i stóp). Składniki płaszcza lipidowego zapobiegają utracie wody przez naskórek (ang. Trans Epidermal Water Loss, TEWL). Uważa się, że ok. 20% wody całego ustroju znajduje się w skórze, a dla prawidłowego funkcjonowania bariery naskórkowej niezbędne jest przynajmniej 10%. Płaszcz lipidowy łatwo ulega zniszczeniu z powodu częstego używania mydeł i detergentów, co prowadzi do utraty wody i jest przyczyną szorstkości, suchości i łuszczenia się skóry. Sucha skóra sprzyja również wnikaniu substancji drażniących i alergizujących powodujących powstawanie wyprysku. W następstwie drapania natomiast może dojść do pojawienia się wtórnej infekcji bakteryjnej.

Stwierdzono, że zdolność wiązania i zatrzymywania wody w naskórku jest związana z działaniem poszczególnych czynników wewnątrz- i zewnątrzpochodnych. Do czynników wewnątrzpochodnych zaliczamy:

• uwarunkowane genetycznie zaburzenia rogowacenia i czynności naskórka (atopowe zapalenie skóry, łuszczyca, rybia łuska zwykła);
• choroby przebiegające z zaburzonym wydzielaniem potu i łoju (np. łupież suchy, AIDS, stwardnienie rozsiane), choroby układowe (np. cukrzyca, przewlekła niewydolność nerek, niedoczynność tarczycy, nowotwory narządów wewnętrznych, skórne rewelatory nowotworowe);
• odwodnienie organizmu (gorączka, biegunka, wymioty, leki moczopędne, niewystarczające spożycie wody);
• chronologiczne starzenie się skóry.

Przyczyny zewnątrzpochodne obejmują:

• czynniki klimatyczne (promieniowanie UV, wiatr, wysokie i niskie temperatury powietrza);
• czynniki środowiskowe (klimatyzacja, światło jarzeniowe);
• czynniki zawodowe (toksyny, alergeny, czynniki infekcyjne);
• czynniki pielęgnacyjne (gorące kąpiele lub nadmierny kontakt z wodą, silnie odtłuszczające mydła, detergenty, niedostateczne zabiegi pielęgnacyjne);
• leki stosowane miejscowo i ogólnie (np. steroidy, dziegcie, retinoidy);
• niedobory pokarmowe, szczególnie awitaminozy (np. witaminy A).

Co doradzić pacjentowi?

Postępowanie w stanach przebiegających z suchością skóry zależy od przyczyny i nasilenia dolegliwości oraz ewentualnie od towarzyszącej choroby. Podstawowe znaczenie ma systematyczna pielęgnacja, wystarczająco skuteczna jeśli dolegliwości pojawiły się pod wpływem regularnej ekspozycji na czynniki środowiskowe (np. kąpiele słoneczne, solarium). Pielęgnacja skóry uzupełnia podstawową terapię niektórych schorzeń dermatologicznych, zwłaszcza u dzieci z AZS. Substancje, które zwiększają nawilżenie skóry, to emolienty. Występują w postaci kremów, emulsji, balsamów, płynów. Powodują powstawanie filmu lipidowego, co umożliwia ograniczenie stosowania preparatów steroidowych, a także zmniejszają świąd oraz poprawiają wygląd skóry. Kremy nawilżające zawierają dwa podstawowe typy składników: nawilżające, wnikające do warstwy rogowej i wiążące wodę w naskórku, oraz zapobiegające dehydratacji poprzez uszczelnienie bariery wodnej. Do pierwszej grupy zaliczamy mocznik, glicerynę, kwas pirolidynokarboksylowy, kwas hialuronowy i mlekowy, a do drugiej – fizjologiczne lipidy (np. ceramidy, skwalen, trójglicerydy, fosfolipidy, kwasy tłuszczowe), woski, oleje pochodzenia zwierzęcego i/lub roślinnego oraz kwasy owocowe. Preparaty te zawierają również substancje kojące, tj. d-pantenol, alantoinę, olej z wiesiołka i z avocado. Niektóre z nich działają przeciwzapalnie, ściągająco, keratolitycznie, przeciwświądowo oraz pobudzają ziarninowanie naskórka. Skuteczne są w leczeniu oparzeń słonecznych, podrażnień skóry po fototerapii, odparzeń u niemowląt, pieluszkowego zapalenia skóry. Czas działania emolientów wynosi ok. 4 godzin, dlatego należy stosować je regularnie.

Witamina A – maści i kremy o wielu ratunkowych zastosowaniach

Preparaty o takim składzie świetnie sprawdzą się w przypadku podrażnionej i przesuszonej skóry. Pod nazwą „witamina A” kryje się wiele związków chemicznych wykazujących aktywność biologiczną charakterystyczną dla tej witaminy. Witamina A występuje w kosmetykach w różnych formach chemicznych. W zależności od ich rodzaju wykazuje ona różną siłę działania i daje nieco inne efekty. Istotne też, aby zawartość witaminy A była odpowiednio duża.

Podsumowanie

Skóra to najważniejszy i największy narząd naszego ciała, spełniający kluczowe funkcje. Należy więc o nią szczególnie dbać, zwłaszcza jeśli potrzebuje wyjątkowej uwagi. Warto wesprzeć pacjenta w tych staraniach przekazując mu odpowiednie wskazówki. Do podstawowych zasad postępowania w profilaktyce suchej skóry należą:

• unikanie częstej ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe (słońce, solarium), stosowanie kremów z filtrem, nawilżanie powietrza w pomieszczeniach;
• ograniczanie nadmiernego kontaktu z wodą (szczególnie gorącą), poleca się kąpiele z dodatkiem olejków;
• unikanie silnie odtłuszczających mydeł, detergentów, soli do kąpieli i zastępowanie ich kostkami myjącymi typu syndet, zawierającymi składniki nawilżające i natłuszczające;
• regularne stosowanie emolientów, dwa razy dziennie, szczególnie po ekspozycji na promieniowanie UV; zimą zaleca się stosowanie preparatów bez substancji zapachowych, konserwantów i barwników;
• stosowanie kosmetyków z dodatkiem witaminy A;
• picie około 2 litrów wody dziennie. Należy pamiętać, że kawa, herbata, napoje gazowane z dodatkiem kofeiny oraz alkohol wysuszają organizm zamiast go nawilżać.

Regularne stosowanie preparatów nawilżających zapobiega suchości skóry u osób zdrowych w każdym wieku, zwłaszcza narażonych na działanie czynników niekorzystnych, takich jak promieniowanie UV, oraz skutecznie uzupełnia terapię chorób dermatologicznych przebiegającymi z suchością i podrażnieniami.

dr n. med. Anna Winiarska