Podstawowym warunkiem prawidłowo funkcjonującego układu odpornościowego jest umiejętność rozpoznawania przez organizm substancji obcych, szkodliwych i niepożądanych.

O alergii (nadwrażliwości układu odpornościowego), czyli uczuleniu mówimy wtedy, gdy w wyniku zetknięcia się organizmu z substancjami dla większości ludzi nieszkodliwymi, występują u osób uczulonych odczyny chorobowe, niekiedy groźne dla życia. Antygen, który jest zdolny do wywołania reakcji alergicznej nazywamy alergenem.

Zdolność odróżniania tkanek własnych od obcych wykształca się w organizmie już w okresie rozwoju embrionalnego. Wówczas wytwarza się w grasicy i w szpiku kostnym szczególny układ komórek limfatycznych, które stopniowo rozprzestrzeniają się w organizmie i osiedlają w skupiskach tkanki limfatycznej (w węzłach chłonnych, śledzionie, migdałkach i wyrostku robaczkowym). Komórki limfatyczne (limfocyty B i T) stale krążąc w krwi posiadają zdolność zapamiętywania szczegółów budowy własnych i obcych tkanek. Substancje różniące się swoją strukturą od składu organizmu, rozpoznawane jako obce, nazywane są antygenami. Po ich rozpoznaniu organizm mobilizuje siły obronne, zmierzające do ich eliminacji. Kieruje przeciwko nim przeciwciała i wyspecjalizowane w czynnościach obronnych limfocyty T. Żyją one około 250 dni. Oprócz zdolności rozpoznawania antygenów, zapamiętywania ich budowy i niszczenia, mogą wytwarzać specjalne substancje, które powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych, unieczynnianie wirusów i mobilizację do pracy fagocytów (komórki pochłaniające i niszczące bakterie, pierwotniaki i inne cząstki).

Ponadto limfocyty T mogą wytwarzać czynniki toksyczne dla obcych komórek. Są zdolne do ich niszczenia przez bezpośredni kontakt. Każda cząsteczka antygenu ma na swojej powierzchni wolne grupy chemiczne zwane determinantami, które mają przeciwną konfigurację przestrzenną i przeciwny ładunek elektryczny w stosunku do grup czynnych, znajdujących się na powierzchni przeciwciał, dzięki czemu mogą się z nimi połączyć. Jeżeli cząsteczka antygenu ma na swojej powierzchni kilka grup czynnych, czyli determinantów, może przyłączyć kilka przeciwciał. Wszystkie przeciwciała mają z reguły budowę białkową i należą do jednej z pięciu klas białek, nazwanych immunoglobulinami. Są one wytwarzane w organizmie przez wyspecjalizowane komórki (plazmocyty i limfocyty B). Każda cząsteczka immunoglobuliny ma na swojej powierzchni grupy czynne, które odpowiadają przestrzennie determinantom określonego antygenu. W efekcie antygen i skierowane przeciwko niemu przeciwciała pasują do siebie tak dokładnie, jak klucz do zamka. Po połączeniu przeciwciała z antygenem następuje jego unieczynnienie, a wytworzony kompleks antygen–przeciwciało zostaje w szybkim czasie wydalony z ustroju. Wyróżnia się pięć klas immunoglobulin: IgA, IgG, IgM, IgD oraz IgE.

Odpowiedź immunologiczna

Terminem „odpowiedź immunologiczna” określamy proces obronny, jaki następuje w organizmie po wniknięciu do niego antygenu. Wyróżniamy pierwotną i wtórną odpowiedź immunologiczną. Zarówno w pierwszej, jak i w drugiej istnieje faza indukcyjna i produkcyjna:

• fazą indukcyjną pierwotnej odpowiedzi immunologicznej określamy czas, jaki upłynął od podania antygenu do aktywacji komórek obdarzonych pamięcią immunologiczną;
• fazą produkcyjną określamy czas, w którym wytwarzane są przeciwciała.

Alergeny zewnątrzopochodne

Dzieli się na: wziewne, pokarmowe, kontaktowe. Oprócz tego w oddzielną grupę ujmuje się jeszcze alergeny bakteryjne i leki.

Alergeny wziewne

Pyłki roślin. Należą do najsilniejszych stymulatorów białkowych atakujących człowieka przez całe życie. Bardzo ważna jest znajomość występowania w atmosferze pyłków określonych roślin, nie jest konieczne wówczas wykonywanie prób z pyłkiem, który w danej chwili nie występuje w środowisku. Uwzględniając szatę roślinną i warunki atmosferyczne przygotowuje się specjalne kalendarze (tzw. fenologiczne) dla danego kraju, a nawet dla konkretnego regionu. Wyróżniono cztery okresy napływu pyłków:

• okres I – wczesnowiosenny, trwa od końca lutego do połowy maja. W tym okresie pojawiają się w atmosferze pyłki drzew: brzozy, leszczyny, olszyny, topoli i dębu. Ich pylenie rozpoczyna się jeszcze przed wzrostem pierwszych liści;
• okres II – późnowiosenny, trwa od połowy maja do początku czerwca. To czas pylenia drzew: wierzby, orzecha włoskiego, jodły, buku i sosny. Na szczególną uwagę zasługują pyłki sosny, których nasycenie w atmosferze w tym okresie jest kilkakrotnie większe niż innych pyłków. Prawdopodobnie pyłek sosny odgrywa decydującą rolę w tzw. gruntowaniu (priming) śluzówki nosa – uszkadza ją, ułatwiając kontakt z bogato antygenowymi pyłkami traw i zbóż, które występują w okresie III.
• okres III – letni, trwa od początku czerwca do połowy lipca. Wtedy w atmosferze dominują pyłki traw i zbóż. Do najbardziej popularnych traw należą: tymotka, wiechlina, kupkówka i perzówka, natomiast do zbóż, z uwagi na powszechność upraw: pszenica, żyto, kukurydza, jęczmień i owies.
• okres IV – jesienny, trwa od połowy lipca do końca września. W tym okresie pylą rośliny zielne.

Biorąc pod uwagę czynniki atmosferyczne, takie jak kierunek i prędkość wiatru, ilość deszczu, nasłonecznienie, wilgotność, a także analizę terenu, m.in. obecność zbiorników wodnych, terenów zielonych i skupisk miejskich, opracowano praktyczne wskazówki dla chorych na pyłkowinę. Powinni:

• zamykać okna w ciągu nocy, szczególnie nad ranem,
• unikać podróży otwartymi pojazdami, szczególnie wczesnym rankiem,
• unikać przebywania w okolicy zbiorników wodnych, szczególnie gdy woda jest cieplejsza niż ląd (późne lato i jesień),
• unikać przyziemnej mgły rannej, zawierającej duże ilości pyłków opadłych w ciągu nocy z atmosfery.

Zarodniki grzybów pleśniowych. Pleśnie występują powszechnie w otoczeniu człowieka. Wielkość ich zarodników często nie przekracza 10 μm, a więc jest odpowiednio mała, aby penetrować układ oddechowy głęboko do drzewa oskrzelowego. Odczyny alergiczne wywoływane przez grzyby pleśniowe dzieli się na cztery grupy: odczyny spowodowane wziewaniem zarodników grzybów znajdujących się w powietrzu, alergię pokarmową, uczulenie na antybiotyki oraz interakcje. Wielu pacjentów wykazuje wszystkie cztery formy odczynów. Obecnie alergolodzy dzielą pleśnie w zależności od ich występowania na:

1. Zewnątrzdomowe (Cladosporium, Alternaria, Sporobolomyces).
2. Wewnątrzdomowe (Aspergillus):

• kurz domowy zawierający m.in. roztocza, naskórek ludzki, papier, zarodniki roślin, bakterii, grzybów, cząstki pokarmów, kryształki kwarcu,
• pióra i wydaliny ptaków,
• naskórek i sierść zwierząt,
• odzież wełniana,
• dafnie (rozwielitki) używane do karmienia rybek akwariowych,
• pyły przemysłowe.

Alergeny pokarmowe

Alergeny pokarmowe prowadzą do uczuleń w postaci pokrzywki, wyprysku i migreny. Alergia pokarmowa występuje znacznie częściej we wczesnym wieku dziecięcym i może ustąpić całkowicie w ciągu kilku lat. Zdarzają się jednak przypadki alergii pokarmowej u osób dorosłych, zwłaszcza, jeśli cierpią na zaburzenia trawienne, co powoduje upośledzenie przepuszczalności ściany jelitowej.

Alergeny kontaktowe

Są to przeważnie związki chemiczne, przenikające do organizmu w wyniku kontaktu ze skórą. Należą do nich:

• metale (chrom, nikiel, kobalt),
• farby,
• lakiery,
• formalina,
• maści lecznicze,
• kosmetyki,
• proszki do prania,
• wyroby gumowe (np. rękawice z lateksu), tworzywa sztuczne.

Do szczególnie niebezpiecznych uczuleń należy alergia na jady owadów (np. pszczół, os, szerszeni). Użądlenie przez te owady może być przyczyną groźnych podrażnień miejscowych i ogólnych, ze śmiertelnym wstrząsem anafilaktycznym włącznie.

Ostatnio coraz więcej uwagi poświęca się alergii na leki. Praktycznie każdy lek stosowany wewnętrznie i zewnętrznie może być potencjalnym alergenem. Szczególnie często stwierdza się objawy uczuleniowe po antybiotykach, zwłaszcza po penicylinach, streptomycynie, salicylanach, sulfonamidach. Czynnikami szkodliwymi i wywołującymi objawy alergiczne mogą być także zimno, ciepło, promieniowanie atmosferyczne, warunki klimatyczne, stany emocjonalne, dym tytoniowy itp.

Alergeny wewnątrzopochodne

Alergenami wewnątrzpochodnymi mogą być bakterie oraz ich produkty przemiany. W związku z tym ważne jest leczenie wszelkich ognisk zapalnych u chorych z odczynami alergicznymi.

Alergeny bakteryjne. Bakterie oddziałują na organizm ludzki, będąc same antygenami lub poprzez wydzielanie toksyn, enzymów i produktów przemiany materii.

Alergeny wirusów. Cząsteczki wirusów działają jako antygeny i wyzwalają w organizmie swoistą odpowiedź immunologiczną. Zostają wytworzone przeciwciała, zapewniające często odporność krótkoterminową (wirus opryszczki) lub na całe życie (poliomyelitis, odra, ospa). Wytworzone przeciwciała należą do klasy IgG i IgM. Wirusy mogą powodować zaburzenia alergiczne dróg oddechowych i odgrywać istotną rolę w astmie oskrzelowej i przewlekłych nieżytach oskrzeli.

Alergeny pasożytów i saprofitów. Wśród pasożytów największe znaczenie mają alergeny glisty ludzkiej i owsików. Mogą powodować napady dychawicy oskrzelowej i wysiewy pokrzywki. Chorzy zakażeni pasożytami cierpią często z powodu wielonarządowych objawów alergicznych. Również grzyby pasożytujące na skórze mogą wywoływać wykwity skórne o charakterze wyprysku alergicznego oraz uczulać drogi oddechowe. Saprofity – pospolity drożdżak Candida albicans może stać się silnym alergenem po antybiotykoterapii. Uczulenie objawia się zmianami skórnymi, takimi jak wyprysk, pokrzywka, trądzik, a także zaburzeniami w drogach oddechowych (nieżyt nosa, kaszel, astma) oraz stanami zapalnymi spojówek, obrzękiem i wypryskiem powiek, zapaleniem narządów moczowo-płciowych. Po wyleczeniu drożdżycy objawy alergii zwykle ustępują.

mgr farm. Tomasz Mrozowski