Odporność jest to zespół mechanizmów mających zdolność odróżnienia „obcych” cząsteczek (zwanych antygenami) od „swoich” i wywołania odpowiedzi immunologicznej, mającej na celu zniszczenie i eliminację antygenów. Za ten proces odpowiada układ odpornościowy (immunologiczny).

Mechanizmy odpornościowe organizmu

Jeśli już patogeny wtargną do wnętrza ciała, najsilniejszą bronią są komórki odpornościowe – białe krwinki (leukocyty) i ich reakcja. Siła reakcji odpornościowej zależy od zdolności wytworzenia przez szpik kostny i inne narządy układu krwiotwórczego – grasicę, węzły chłonne, migdałki – odpowiednio dużej liczby wysoce wyspecjalizowanych komórek odpornościowych. Komórki te nie tylko rozpoznają typ patogenu, ale i mogą go skutecznie zwalczać. Efektywność reakcji odpornościowej zależy od zdolności zmobilizowania białych krwinek (limfocytów) do walki z patogenami oraz od zasobności odpowiednich typów tych komórek zwalczających zarazki. Każdy typ limfocytu innymi sposobami i taktykami zwalcza patogeny. Przykładem jest fagocytoza, w czasie której pewna grupa białych krwinek najpierw unieruchamia jakiegoś agresora, np. wirusa, a inne „tną” go na kawałki lub „rozpuszczają”, stosując środki enzymatyczne. Największe z tej grupy komórek – makrofagi – po prostu połykają małe mikroby i „trawią” je! Inne limfocyty tworzą specjalne przeciwciała, które identyfikują określony typ patogenu, znacznie przyspieszając komórkową akcję zwalczania infekcji. Powyższe mechanizmy są szczególnie efektywne w gardle w okolicach migdałków – w obszarze zwanym pierścieniem gardłowym Waldeyera. Od aktywności zgrupowanej tam dużej liczby komórek odpornościowych zależy w dużym stopniu odporność na przeziębienia.

Podstawowe znaczenie w odpowiedzi immunologicznej mają limfocyty produkowane w szpiku. Wyróżniamy:

• limfocyty B odpowiedzialne za odpowiedź typu humoralnego, tj. produkcję przeciwciał,
• limfocyty T odpowiedzialne za odpowiedź typu komórkowego, tj. produkcję cytokin.

Cytokiny niszczą komórki zakażone wirusami lub bakteriami, aktywują inne komórki, np.: makrofagi, granulocyty, komórki NK (tzw. zabijacze), do niszczenia patogenów i aktywują limfocyty B do produkcji przeciwciał skierowanych przeciwko antygenom. Przeciwciała to białka należące do immunoglobulin, mające zdolność swoistego łączenia się z antygenem. Wyróżniamy pięć klas przeciwciał (immunoglobulin, Ig): IgM, IgG, IgA, IgE, IgD. Różnią się one między sobą budową i pełnią różne funkcje w organizmie.

W organizmie człowieka istnieją dwa główne miejsca, w których dochodzi do bezpośredniego kontaktu z antygenami pochodzącymi ze środowiska zewnętrznego, w tym chorobotwórczymi wirusami i bakteriami. To skóra i błony śluzowe.

Skóra stanowi barierę mechaniczną, przez którą, gdy jest ona nieuszkodzona, antygeny zewnętrzne nie mają szans przedostania się. Natomiast bariera błon śluzowych jest nieszczelna i to śluzówki są głównymi „wrotami” większości zakażeń. Błony śluzowe mają ponad 100-krotnie większą powierzchnię niż skóra (ok. 300 m²), a wśród nich ponad 200 m² (powierzchnia kortu tenisowego) zajmuje śluzówka przewodu pokarmowego. W przewodzie pokarmowym znajduje się ponad 70% wszystkich komórek układu odpornościowego, które tworzą tzw. układ GALT (układ odpornościowy związany z przewodem pokarmowym). Stanowi on integralną część układu MALT, czyli układu odpornościowego związanego z błonami śluzowymi (przewodu pokarmowego, układu oddechowego, układu moczowo-płciowego). Cechą charakterystyczną układów MALT i GALT jest produkcja przeciwciał klasy IgA. Wydzielane są one na powierzchnię zewnętrzną błon śluzowych i stąd nazywa się je przeciwciałami wydzielniczymi (sekrecyjnymi). Sekrecyjne IgA pokrywają śluzówkę i po pojawieniu się szkodliwych antygenów (bakterii patogennych, wirusów, toksyn, alergenów) neutralizują je, powstrzymując przed ich przenikaniem przez barierę śluzówkową do wnętrza organizmu. IgA działają natychmiastowo i reagują z szerokim spektrum antygenów, dlatego mówi się, że stanowią one pierwszą linię obrony organizmu. Najwięcej IgA znajduje się na powierzchni jelit cienkiego i grubego. Organizm wytwarza więcej IgA niż innych klas razem wziętych. Niestety produkcja IgA u dzieci jest niewielka – tuż po urodzeniu wydzielane jest w śladowych ilościach, a produkcja taka jak obserwowana u dorosłych osiągana jest dopiero ok. 12. roku życia. Z kolei układ GALT chroni organizm nie tylko przed infekcjami, ale jest potrzebny do rozwoju tolerancji na różne antygeny pokarmowe i wziewne z którymi organizm ma ciągły kontakt.

Przyczyny osłabionej odporności

Istnieje szereg czynników, które negatywnie wpływają na pracę naszego układu odpornościowego. Zaliczamy do nich:

• przewlekły stres (układ odpornościowy stanowi integralną część całego organizmu i jego działanie uzależnione jest od funkcji innych układów, w tym układu nerwowego i hormonalnego);
• niedobór snu (ważna jest nie tylko prawidłowa długość snu, ale także jego jakość);
• nadużywanie antybiotyków (niestety ta grupa leków jest wciąż stosowana niezgodnie ze wskazaniami, a Polska znajduje się w czołówce konsumentów. Tymczasem zbyt częste stosowanie antybiotykoterapii prowadzi nie tylko do wzrostu lekooporności, ale też zaburza naturalną florę przewodu pokarmowego, która ma ogromne znaczenie dla prawidłowej pracy układu odpornościowego);
• nieprawidłowa dieta (niestety współczesna dieta daleka jest od ideału, zawiera ona zbyt dużo cukrów, żywności przetworzonej, jest zbyt mało zróżnicowana i uboga w owoce i warzywa);
• siedzący tryb życia, czyli brak ruchu na świeżym powietrzu (coraz częściej obserwuje się to niepokojące zjawisko nawet u dzieci i młodzieży).

Jak wspierać odporność?

Wyeliminowanie złych nawyków to podstawa, warto jednak dodatkowo wspierać pracę układu immunologicznego, zwłaszcza w okresie zwiększonego ryzyka infekcji (np. w przypadku dzieci, które zaczynają swoją przygodę z przedszkolem). Niezwykle ważne jest tu prawidłowe funkcjonowanie błony śluzowej nosa i jamy ustnej. Z pomocą przychodzą środki wspomagające miejscowe mechanizmy obronne. Warto zwrócić uwagę na te, które tworzą warstwę mukoadhezyjną (pomagającą w ochronie błony śluzowej przed czynnikami zewnętrznymi, takimi jak wirusy i bakterie, oraz zachowującą integralność bariery nabłonkowej jam nosowych).

Rynek apteczny oferuje również szereg środków doustnych, które mają wspierać odporność. Warto zwrócić szczególną uwagę na te, które zawierają składniki roślinne o udokumentowanych właściwościach:

• Bez czarny (Sambucus nigra) – to pospolity krzew z rodziny przewiertniowatych. Jego owoce to lśniące, fioletowoczarne jagody, które dojrzewają na przełomie sierpnia i września. W owocach występują głównie antocyjany w postaci glikozydów, czyli połączeń z cukrami prostymi (glukozą, galaktozą), dlatego nazywa się je antocyjanozydami. Dodatkowo surowiec ten zawiera garbniki, kwas jabłkowy, witaminę C, witaminy z grupy B, pektyny. W ostatnich latach przeprowadzono wiele badań, których wyniki potwierdzają działanie przeciwwirusowe czarnego bzu. Prawdopodobnie za mechanizm ten odpowiadają zawarte w surowcu flawonoidy.
• Jeżówka (Echinacea) jest kilkuletnią byliną z rodziny złożonych, astrowatych. Charakterystyczną cechą jest wygląd jej kwiatu. Posiada on bowiem kuliste kolczaste dno oraz długie języczkowate płatki korony. Jeżówka jest doskonale znana i stosowana głównie jako środek immunostymulujący. Aktualnie surowców dla celów farmaceutycznych dostarczają trzy gatunki spokrewnionych ze sobą jeżówek – jeżówka purpurowa, jeżówka blada i jeżówka wąskolistna. Ich niezwykłe właściwości wynikają z synergistycznego działania wielu różnych składników aktywnych, m.in. echinakozydu (należy zwrócić uwagę na określoną jego ilość na etykiecie produktu).

Układ odpornościowy jest skomplikowaną strukturą. Warto szeroko wspierać jego złożone funkcje. Szczególnie ważne jest znaczenie błon śluzowych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego. Śluzówka przewodu pokarmowego i śluzówka układu oddechowego są bowiem głównym miejscem kontaktu organizmu ze środowiskiem zewnętrznym. Spośród doustnych środków wspierających odporność dobrze udokumentowane właściwości mają, m.in. bez czarny i jeżówka. Trzeba jednak pamiętać, że bardzo ważna jest wysoka jakość tego typu preparatów. Mogą ją zapewnić tylko laboratoria o wysokim poziomie, standardach i doświadczeniu. Na rynku dostępne są preparaty naturalnie wspierające błony śluzowe, które produkowane są w oparciu o innowacyjne kompleksy molekularne na bazie czarnego bzu i jeżówki. Łącząc lecznicze właściwości obu roślin są one są przy tym bezpieczne do stosowania u dzieci już od 2. roku życia.