Kleszcze to pajęczaki należące do rzędu roztoczy. Są pasożytami zewnętrznymi, głównie kręgowców – ludzi i zwierząt. Na świecie żyje około 870 gatunków kleszczy. W Polsce występuje ich około 19.

Kleszcze zamieszkują przede wszystkim środowiska leśne, wilgotne (lasy mieszane), obfitujące w żywicieli, którymi są głównie drobne ssaki, nieliczne gady i ptaki oraz większe ssaki dla osobników dorosłych. Kleszcze do linienia, czyli do wzrostu, przebudowy ciała i rozrodu potrzebują wysycenia się krwią. Poszukują więc żywicieli – stają się aktywne, gdy tylko temperatura przekroczy 4–8°C. W naszej szerokości geograficznej oznacza to, że nawet w grudniu możemy być narażenie na ugryzienie. Najintensywniej działają w porze przedpołudniowej i przedwieczornej.

Kleszcze są nosicielami wielu groźnych chorób:

• Borelioza (choroba z Lyme, Connecticut, USA), to najpowszechniej występująca choroba odkleszczowa w Polsce oraz na świecie. Wywołują ją bakterie Borrelia burgdorferi przenoszone przez kleszcza, który wcześniej ukąsił chorą sarnę, zająca lub leśnego gryzonia, a następnie człowieka. Nie ma szczepionki na boreliozę.
• Tularemia – czynnikiem etiologicznym jest pleomorficzna, gram-ujemna pałeczka Francisella tularensis. Obszar występowania to Europa i USA. W Polsce w 2017 roku roczna liczba zachorowań wyniosła 30 przypadków, a zapadalność to 0,078 na 100 tysięcy.
• Erlichioza (anaplazmoza) jest wywoływana przez małe, gram-ujemne bakterie Anaplasma phagocytophilum, które są wewnątrzkomórkowymi drobnoustrojami atakującymi krwinki białe, głównie granulocyty wielojądrzaste (granulocyty obojętnochłonne, neutrofile). W Polsce w 2017 roku roczna liczba zachorowań wyniosła 4 przypadki, a zapadalność to 0,010 na 100 tysięcy.
• Babeszjoza wywołana przez wewnątrzerytrocytarne pierwotniaki z rodzaju Babesia przenoszone na człowieka przez kleszcze. W Polsce do 2015 roku opisano jeden przypadek zawleczonej z Brazylii objawowej babeszjozy microti oraz kilka przypadków bezobjawowych.
• Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) – najgroźniejsza choroba wirusowa przenoszona przez kleszcze. Wirusem KZM człowiek może się zainfekować nie tylko poprzez ślinę zakażonego kleszcza, ale także drogą pokarmową poprzez spożywanie surowego, nieprzetworzonego mleka, bo wirusem KZM mogą być zakażone krowy, kozy, czy owce, które nie wykazują objawów chorobowych. Warto wspomnieć, że dostępna jest szczepionka przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu.

Kleszcze spotkać można w lasach, parkach, na łąkach i trawnikach, czyli wszędzie. Ich ukąszenia są zupełnie bezbolesne, gdyż wkłuwając się w skórę kleszcze wydzielają substancję znieczulającą. Aby uchronić się przed chorobami odkleszczowymi należy więc podjąć działania profilaktyczne. Główne zalecenia chroniące przed ukąszeniami kleszczy sprowadzają się do noszenia odpowiedniego ubioru podczas ekspozycji na kleszcze, a więc zakładanie koszul z długim rękawem, długich spodni i zakrytych butów oraz stosowanie nakrycia głowy. Niezwykle ważne jest również:

• częste i uważne sprawdzanie powierzchni ciała po pobycie w lesie czy w parku, zwłaszcza w zgięciach stawowych, głowie, rękach, nogach, pachwinach – w celu jak najszybszego usunięcia kleszcza;
• właściwe usunięcie kleszcza za pomocą kleszczołapek;
• stosowanie środków odstraszających kleszcze – repelentów.

Environmental Protection Agency (EPA) zarejestrowała trzy substancje czynne (Insect Repellents Help Prevent Malaria and Other Diseases Spread by Mosquitoes), które uważa się za skuteczniejsze od naturalnych środków:

• IR3535,
• ikarydyna (KBR 3023),

IR 3535 to ester etylowy kwasu 3-(N-acetylo-N-butylo)aminopropionowego zawierający w swojej strukturze fragment ß-alaniny. Opracowany w latach 70. i z powodzeniem stosowany w Europie od ponad 30 lat. Badania potwierdzają jego wysoką skuteczność i szeroki zakres działania (skuteczny wobec komarów, mrówek, much domowych, kleszczy, meszek, pszczół, pcheł, os, wszy i karaluchów). Przy czym ta skuteczność jest niższa niż DEET i ikarydyny. W celu odstraszania owadów i kleszczy poleca się stosowanie preparatów zawierających od 10 do 30% IR3535. Jest rozpuszczalna w wodzie – więc nie sprawdza się w warunkach wysokiej wilgotności (tropiki).

Ikarydyna to (ester 2-(2-hydroksyetylo)-1-metylopropylowy kwasu 1-piperydyno-karboksylowego. Jest bezzapachowa i może być użytkowana zarówno przez dorosłych, jak i przez dzieci – ale od pewnego wieku. Nie powoduje podrażnień skóry i innych reakcji alergicznych. Występuje w preparatach przeznaczonych do stosowania bezpośrednio na skórę oraz do pokrywania wnętrz domów. Jej skuteczność jest niższa niż DEET, wydaje się odstraszać szeroką gamę szkodników chociaż wykazuje najlepsze właściwości odstraszające wobec much, pcheł oraz komarów. Stężenie ikarydyny na poziomie 20% jest skuteczne przeciwko komarom i kleszczom od 8 do 14 godzin, a w stężeniu 10% od 3,5 do 8 godzin.

DEET – (dietylotoluamid) jest najczęściej stosowanym składnikiem miejscowych środków odstraszających owady od ponad pół wieku. Dane z przeprowadzonych badań potwierdzają, że DEET działa poprzez blokowanie receptorów węchu owadów, które znajdują się na ich czułkach. Komary i inne owady wabione są zapachem kwasu mlekowego, stanowiącego składnik ludzkiego potu. DEET zaburza ich węch, przez co nie są one w stanie wyczuć one jego obecności, a dzięki temu człowiek nie jest przez nie odbierany jako potencjalny żywiciel.. Czas, działanie i siła DEET zależy od jego stężenia w konkretnym produkcie.

DEET określany jest jako najskuteczniejszy repelent, działa najdłużej ze wszystkich i jest całkowicie wodoodporny. Pojawiły się jednak obawy stosowania DEET związane z ewentualnym działaniem neurotoksycznym. W związku z tym w 2014 roku EPA dokonała przeglądu danych dotyczących bezpieczeństwa tego preparatu. Przy prawidłowym stosowaniu nie stwierdzono zagrożeń dla zdrowia człowieka, zwierząt i środowiska naturalnego DEET. Aby bezpiecznie i skutecznie stosować preparaty odstraszające owady należy przestrzegać następujących zaleceń:

• dla małych dzieci wybierać preparaty o odpowiednio niskim stężeniu DEET;
• stosować preparaty na ubranie, a nie na skórę pod ubraniem;
• nie rozpylać preparatów bezpośrednio na twarz; rozpylić najpierw na ręce i rozetrzeć na skórze twarzy. W podobny sposób aplikować repelenty u dzieci;
• nie stosować preparatów blisko oczu i ust, na rany i skaleczenia;
• nie rozpylać preparatów w pomieszczeniach; należy unikać wdychania;
• nie stosować w pobliżu żywności;
• po powrocie do pomieszczenia należy umyć skórę wodą i mydłem;
• jeżeli po zastosowaniu repelentu wystąpi reakcja skórna (np. osutka), należy przerwać stosowanie i umyć skórę wodą i mydłem.

dr n. farm. Anna Gajos