Organizm człowieka można z pewnością nazwać najdoskonalszą maszyną na Ziemi. Składa się z wielu narządów działających jak skomplikowane mechanizmy. Ich praca i współdziałanie ze sobą są uwarunkowane wieloma ważnymi czynnikami. Wyróżnić tu można dostarczane przez nas do organizmu witaminy, mikroelementy i związki mineralne.

Na pracę narządów wpływają również tryb codziennego życia, stosowanie używek oraz usposobienie. Bardzo ważne miejsce zajmuje także gospodarka hormonalna. Hormony, czyli związki chemiczne, które regulują i modyfikują cechy strukturalne tkanek i narządów zapewniają homeostazę w organizmie. Ich ogólne działanie polega na aktywacji lub dezaktywacji mechanizmów komórkowych w tkankach. Wytwarzane są przez gruczoły, czyli narządy zbudowane w głównej mierze z tkanki nabłonkowej. Ich podstawową funkcją jest wytwarzanie i wydzielanie substancji stałych, ciekłych i lotnych. Substancje wydzielane przez gruczoł mogą być uwalniane przez egzocytozę lub dzięki osmozie przechodzić bezpośrednio do płynów ustrojowych (krew, limfa). Gruczoły endokrynne, a wśród nich dokrewne, są odpowiedzialne za gospodarkę hormonalną człowieka. Gruczoły dokrewne to: szyszynka, przysadka mózgowa, tarczyca, grasica, nadnercza, trzustka, jajniki, jądra, podwzgórze, przytarczyce.

Tarczyca (łac. glandula thyroidea) umiejscowiona jest u człowieka w dolnej części szyi, na wysokości 2/3 chrząstki tchawicy. Zbudowana jest z dwóch płatów bocznych połączonych wąską cieśnią (tzw. węziną). W nielicznych przypadkach występuje też trzeci płat zwany piramidowym będący pozostałością przewodu tarczowo-językowego. Czasami w przypadkach zaburzeń rozwojowych, gruczoł tarczycowy może być umiejscowiony nietypowo w obrębie języka i nosi nazwę wola językowego. Tarczyca jest stosunkowo niewielkim gruczołem. Jej waga waha się od 30 do 60 gramów. U kobiet zmienia się wraz z cyklem miesiączkowym. Może się także powiększać w czasie ciąży.

Tkanka z której zbudowany jest gruczoł tarczycowy ma budowę drobnopłacikową podzieloną tkanką łączną. Tarczyca składa się z pęcherzyków, które wypełnione są koloidem, produkowanym cyklicznie przez tworzące wyściółkę pęcherzyków tarczycy komórki nabłonkowe. Głównym składnikiem koloidu jest białko glikoproteinowe – tyreoglobulina, odgrywająca istotną rolę w syntezie hormonów tarczycowych: monojodotyrozyny, dijodotyrozyny oraz aktywna metabolicznie czterojodotyrozyna, czyli tyroksyna oraz trijodotyrozyna nazywana trójjodotyroniną. Ponadto w tarczycy znajdują się komórki C, które produkują kalcytoninę.

Tarczyca jest bardzo unaczyniona. Syntetyzowane w obrębie tarczycy hormony są rozprowadzane przez sieć naczyń krwionośnych i częściowo chłonnych. Unerwienie tarczycy odbywa się poprzez odgałęzienie nerwu błędnego.

Głównymi hormonami tarczycowymi są tyroksyna (T₄) i trójjodotyroina (T₃). Tyroksyna wytwarzana jest z aminokwasu tyrozyny, natomiast trójjodotyronina powstaje przez odjodowanie tyroksyny na poziomie tkankowym i magazynowana jest w postaci tyreoglobuliny. Związki te wywierają wpływ na podstawową przemianę materii w organizmie człowieka. Ich działanie polega na zwiększeniu produkcji ciepła przez organizm oraz pobudzeniu procesu utleniania w tkankach. Stymulują też wzrost ciała, rozwój i dojrzewanie układu nerwowego i układu kostnego. Tyroksyna pobudza rozpad tłuszczów do kwasów tłuszczowych i glicerolu, wzmaga wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego i jej zużycie przez komórki. Zwiększa także wydzielanie i efekty działania somatotropiny i glikokortykoidów, wpływa na czynność gruczołów płciowych. Hormony te odpowiadają za syntezę białek, obniżanie stężenia cholesterolu we krwi oraz wzmożoną resorpcję węglowodanów z jelit. Tyroksyna i trijodotyronina zapewniają prawidłowy rozwój szkieletu. Kalcytoninia syntezowana przez komórki C tarczycy wpływa na obniżenie stężenia wapnia i fosforanów we krwi poprzez hamowanie uwalniania wapnia z kości, zwiększanie wydalania wapnia i fosforanów z moczem, zmniejszanie wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego. Kieruje nadmiar jonów wapnia i fosforu do kości i hamuje ich reasorpcję w nerkach. Kalcytonina jest antagonistą parathormonu.

Prawidłowy poziom stężeń hormonów tarczycy w surowicy jest regulowany poprzez układ wzajemnych systemów sterujących. Należą do nich głównie TRH (ang. Thyreotropin releasing hormone) wydzielany przez podwzgórze i TSH (ang. Thyroid stimulating hormone) wydzielany przez przysadkę mózgową. Proces regulacji polega na tym, że gdy stężenie hormonów tarczycy jest wysokie bodźce stymulujące wydzielanie zostają zahamowane i zmniejsza się produkcja hormonów przez tarczycę. W przypadku zmniejszonego stężenia hormonów tarczycy wzrasta wydzielanie TRH i TSH. Dzięki temu zwiększa się synteza tyroksyny i trójjodotyroiny. Regulację poziomu hormonów tarczycy wspomagają także tkanki obwodowe (np. mięśnie poprzecznie prążkowane). Wpływają na reakcje odłączenia jodu od tyroksyny powodując powstawanie trójjodotyroniny. Ponadto, aby synteza hormonów tarczycowych była prawidłowa, potrzebne jest odpowiednie stężenie jodu w organizmie człowieka.

Stan tarczycy, a więc jej budowę i czynność hormonalną, ocenia się głównie badaniem lekarskim. Ocena lekarza wymaga bardzo często potwierdzenia przy pomocy obiektywnych badań laboratoryjnych i obrazowych. Budowę i wielkość tarczycy precyzyjnie określa badanie ultrasonograficzne, a czynność hormonalną poziom hormonów TSH, T₄ i T₃ i ich pochodnych we krwi.

Prawidłowe stężenie hormonów

Nieprawidłowe wartości stężeń hormonów prowadzą do nadczynności lub niedoczynności tarczycy.

Nadczynność tarczycy to nadmiar krążących we krwi hormonów tarczycy i obecność patologicznych skutków nadmiaru tych hormonów. Przyczyną jest najczęściej pobudzenie tarczycy przez grupę własnych przeciwciał wytwarzanych patologicznie. Jednostka ta nazywana jest chorobą Gravesa-Basedowa. Kolejną przyczyną nadczynności tarczycy może być obecność gruczolaka, który wydziela hormony tarczycy niezależnie od wydzielanego przez przysadkę mózgową hormonu TSH. Rzadziej nadczynność tarczycy bywa skutkiem przedawkowania hormonów tarczycy przez lekarza w leczeniu wola prostego lub miąższowego. Nadczynność występuje również we wstępnej fazie zapaleń tarczycy: wirusowego lub autoimmunologicznego.

Najczęstszymi objawami nadczynności tarczycy jest utrata wagi, nadmierna potliwość pobudzenie oraz kłopoty ze snem. U chorego obserwuje się przyspieszoną akcję serca. Mogą wystąpić zaburzenia rytmu serca i niewydolność wieńcowa. Niekiedy ujawniają się choroby psychiczne lub nerwice. Chorobie tej towarzyszy często znaczne powiększenie gruczołu tarczycowego. Choroba ta dotyka czterokrotnie częściej kobiety niż mężczyzn.

Leczenie nadczynności odbywa się trzema metodami. Podstawową metodą jest leczenie farmakologiczne preparatami przeciwtarczycowymi, które zaburzają wykorzystanie jodu do produkcji hormonów oraz procesy nasilenia działania hormonów w tkankach. Kolejną metodą jest radioterapia – podanie promieniotwórczego jodu niszczącego komórki najaktywniej produkujące hormony, ponieważ to one magazynują najwięcej jodu. Natomiast przy znacznym powiększeniu tarczycy stosuje się leczenie operacyjne.

Niedoczynności tarczycy to zbyt niski poziom hormonów tarczycy w organizmie. Choroba ta najczęściej jest wynikiem uszkodzenia gruczołu (np. przewlekłym zapaleniem tarczycy o podłożu immunologicznym, leczeniem nadczynności tarczycy radiojodem lub uszkodzeniem operacyjnym). Objawami niedoczynności tarczycy jest znaczne przybieranie na wadze pacjentów, częste odczuwanie zimna oraz zmiana głosu na bardziej szorstki. Ponadto skóra staje się chłodna i może rogowacieć na łokciach i kolanach.

Niedoczynność tarczycy może być pierwotna lub wtórna. W pierwszym przypadku stężenie TSH jest wysokie, a stężenia fT₃ i fT₄ są niskie. Zwiększa się również stężenie cholesterolu całkowitego. We wtórnej niedoczynności tarczycy stężenie TSH jest niskie, a stężenie cholesterolu całkowitego obniżone. Jednocześnie obniżeniu ulegają stężenia innych hormonów tropowych wydzielanych przez przysadkę mózgową. Nie leczona niedoczynność tarczycy może przyspieszyć rozwój miażdżycy i jej powikłań. W terapii zaburzeń tarczycy stosuje się doustne preparaty jodu. U osób w wieku średnim i starszym w początkowym okresie leczenia niedoczynności tarczycy może dochodzić do nasilenia objawów choroby wieńcowej, dlatego też terapię należy zaczynać od niskich dawek zarówno preparatów z jodem jak i hormonów.