Rozwój wiedzy medycznej i edukacja prowadzą do postępu w leczeniu chorób i ich zapobieganiu. Ludzie żyją coraz dłużej, a to oznacza zwiększenie odsetka osób z chorobami związanymi z wiekiem, takimi jak otępienie.

W 1918 r., światem wstrząsnęła pandemia grypy hiszpanki, pokazująca, jak wielkim problemem były w tamtych czasach choroby zakaźne. Z nadejściem antybiotyków i szczepień skończyła się era chorób zakaźnych i zaczęły czasy, w których główną przyczyną zgonu stały się choroby serca i nowotwory. Udoskonalone strategie kontroli czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych oraz leczenia chorób serca i nowotworów zmniejszyły wpływ tych przyczyn na populację świata.

Nowym wyzwaniem stały się natomiast choroby neurozwyrodnieniowe, których częstość występowania w populacji zwiększa się, w miarę jak coraz więcej osób dożywa okresu ryzyka. Wiele z tych chorób prowadzi do rozwoju otępienia. Najczęstszą przyczyną jest choroba Alzheimera, odpowiadająca za 60–80% wszystkich przypadków otępienia.

W przypadku wszystkich chorób czynniki ryzyka można podzielić na modyfikowalne i niemodyfikowalne. Czynnikami niemodyfikowalnymi są: płeć, czynniki genetyczne i wiek. W wytycznych National Institute of Health and Care Excellence oraz National Institute of Health przedstawiono liczne modyfikowalne czynniki ryzyka, które determinowane są wiekiem. Jedynym czynnikiem ryzyka w młodym wieku jest poziom wykształcenia. Czynnikami ryzyka w wieku średnim jest niedosłuch, nadciśnienie tętnicze i otyłość. Do modyfikowalnych czynników ryzyka w wieku starszym należą: palenie tytoniu, depresja, mała aktywność fizyczna, brak kontaktów społecznych oraz cukrzyca.

Poziom wykształcenia

Oszacowano, że ryzyko otępienia u osób, które ukończyły co najmniej szkołę średnią jest znacznie mniejsze niż u osób bez wykształcenia. Nie ustalono jednak, czy kontynuowanie edukacji powyżej poziomu szkoły średniej ma dodatkowy wpływ ochronny. Innym czynnikiem związanym z wykształceniem są wrodzone zdolności poznawcze. W 1932 r. w Szkocji przeprowadzono badanie ankietowe ilorazu inteligencji u dzieci jedenastoletnich. W późniejszym badaniu wykazano, że dzieci z większym ilorazem inteligencji w wieku 11 lat były obciążone mniejszym ryzykiem rozwoju otępienia w wieku ≥ 70 lat.

Aktywność fizyczna

Aktywność fizyczna pomaga zmniejszyć ryzyko chorób naczyniomózgowych, cukrzycy, otyłości i nadciśnienia tętniczego. W licznych obserwacjach wykazano związek większego poziomu aktywności fizycznej z mniejszym ryzykiem otępienia. Jedno z badań trwające rok, którym objęto 120 osób bez zaburzeń czynności poznawczych, pokazało zwiększenie objętości przedniej części hipokampu i poprawę pamięci przestrzennej w grupie osób wykonującej ćwiczenia aerobowe.

Picie alkoholu

Niewielkie i umiarkowane spożycie alkoholu łączy się z mniejszym ryzykiem otępienia, podczas gdy przewlekłe nadużywanie alkoholu jest znaną przyczyną niektórych zaburzeń otępiennych (zespół Korsakowa). Nie określono dokładnie związku umiarkowanego spożycia alkoholu z niekorzystnymi następstwami mentalnymi. Natomiast wykazano zależny od dawki związek spożycia alkoholu z zanikiem hipokampu oraz szybsze pogarszanie się płynności słownej u osób pijących więcej alkoholu.

Palenie papierosów

Dane z 2010 r. wskazują, że odsetek całkowitego ryzyka zachorowania na chorobę Alzheimera przypisywany paleniu tytoniu wynosi 19,1%. Patomechanizm tego szkodliwego efektu nie jest dokładnie poznany. Podejrzewa się m.in. wpływ stresu oksydacyjnego. Badacze zauważyli również, że zaprzestanie palenia tytoniu zmniejsza ryzyko do poziomu obserwowanego u osób, które nigdy nie paliły.

Dieta

Uważa się, że do pogorszenia czynności poznawczych przyczynia się stres oksydacyjny i zaburzenia naczyniowe. Na tej podstawie wielu badaczy próbuje wykazać zapobiegawcze właściwości antyoksydantów. Dieta śródziemnomorska zawiera wiele składników pokarmowych bogatych w antyoksydanty, takich jak orzechy, owoce jagodowe i czerwone wino. Badacze wykazali, że dieta śródziemnomorska z dodatkiem oliwy z oliwek wiąże się z poprawą czynności poznawczych na podstawie wskaźników pamięci i czołowych czynności poznawczych.

Z poprawą w zakresie czynności wykonawczych, pamięci i uczenia się związana jest również dieta DASH (ang. Dietary Approaches to Stop Hypertension) oraz MIND (ang. Mediterranean-DASH Intervention for Neurogenerative Delay) – połączenie diety śródziemnomorskiej i diety DASH. Dieta MIND wiąże się z wolniejszym pogarszaniem się czynności poznawczych. Ścisłe przestrzeganie każdej z tych diet wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem choroby Alzheimera. Stosowanie się do zasad diety MIND w stopniu umiarkowanym również powoduje redukcję (ale mniejszą) ryzyka wystąpienia tej choroby.

Leki

Różne grupy leków podejrzewano o niekorzystny wpływ na czynności poznawcze. Dokładniejsze badania w wielu przypadkach nie potwierdziły jednak tych podejrzeń. Dotyczy to choćby statyn, których stosowanie wiązano z pogorszeniem pamięci i splątaniem, ustępującymi po odstawieniu leku. Metaanaliza obejmująca 23 443 pacjentów nie wykazała znamiennych różnic pod względem wskaźników czynności poznawczych między leczonymi statynami i otrzymującymi placebo.

Inne badania dotyczą inhibitorów pompy protonowej (IPP). Na modelach zwierzęcych pokazano, że lanzoprazol nasila syntezę amyloidu i zwiększa zawartość jednego z β-amyloidów w mózgu. Stosowanie inhibitorów pompy protonowej wiąże się z niedoborem witaminy B12, który może być przyczyną objawów neurologicznych, m.in. otępienia. W ostatnich latach przeprowadzono kilka dużych badań prospektywnych oceniających ryzyko otępienia związane ze stosowaniem IPP. Wykazały one zwiększone ryzyko otępienia u osób otrzymujących IPP. Istnieją też jednak inne badania, które nie potwierdzają tego związku.

Kolejna grupa leków podejrzewana o udział w rozwoju zespołów otępiennych to cholinolityki. Leki cholinolityczne są stosowane powszechnie w leczeniu wielu chorób, od zespołu pęcherza nadreaktywnego do alergii sezonowych. Dobrze udokumentowano ostre działanie leków cholinolitycznych na ośrodkowy układ nerwowy, obejmujące różnorodne objawy psychiczne i zaburzenia czynności poznawczych, takie jak pogorszenie pamięci i uwagi, pobudzenie, omamy, a nawet majaczenie. Osoby w starszym wieku są bardziej podatne na takie działanie niż osoby młodsze. Uważa się, że wynika to ze związanego z wiekiem zmniejszenia liczby neuronów i/lub receptorów cholinergicznych, mniej wydajnych procesów metabolizmu leków w wątrobie i wydalania ich przez nerki oraz zwiększonej przepuszczalności bariery krew–mózg. Chociaż nie ma przekonujących danych, efekty te powszechnie uznaje się za przemijające i odwracalne.

Niedobory witamin

Ze zwiększonym ryzykiem rozwoju zaburzeń czynności poznawczych powiązano wiele niedoborów witamin, np. wykazano większe średnie stężenie witaminy C u osób bez zaburzeń poznawczych w porównaniu z osobami, u których takie zaburzenia rozpoznano. Nie ustalono jednak optymalnego stężenia witaminy C. Inne badania potwierdziły związek niedoboru witaminy D ze zwiększonym ryzykiem otępienia i choroby Alzheimera. Duże stężenie witaminy E powiązano z kolei ze zmniejszonym ryzykiem rozwoju choroby Alzheimera. Potencjalne ochronne działanie witaminy E przypisuje się jej właściwościom antyoksydacyjnym, biorąc pod uwagę coraz liczniejsze dane sugerujące znaczenie wolnych rodników w patomechanizmie choroby Alzheimera. Suplementację witaminy E należy jednak stosować jedynie wtedy, gdy jej stężenie jest małe, i z zachowaniem ostrożności. Wykazano bowiem, że przyjmowanie suplementów witaminy E w dużych dawkach (≥ 400 IU/d) może się wiązać ze zwiększoną umieralnością ogólną. Całkowite stężenie homocysteiny w surowicy odzwierciedla stan czynnościowy trzech witamin grupy B – kwasu foliowego, witaminy B12 i witaminy B6. Zwiększone stężenie homocysteiny jest czynnikiem ryzyka pogorszenia czynności poznawczych, zmian istoty białej, zaniku mózgu, zwyrodnienia włókienkowego oraz otępienia.

Stany patologiczne jamy ustnej

Choroby jamy ustnej, takie jak zapalenie dziąseł, których częstość zwiększa się z wiekiem, również powiązano z zaburzeniami czynności poznawczych. Wykorzystując wskaźnik serologiczny zapalenia dziąseł (przeciwciała w klasie IgG przeciwko Porphyromonas gingivalis), wykazano jego związek z zaburzeniami pamięci opóźnionej i liczenia. Stężenie przeciwciał w klasie IgG przeciwko innym drobnoustrojom bytującym w obrębie dziąseł (Actinomyces naeslundii i Eubacterium nodatum) powiązano ze zwiększoną częstością występowania choroby Alzheimera.

Choroby

Ze zwiększonym ryzykiem otępienia wiążą się naczyniomózgowe czynniki ryzyka, takie jak nadciśnienie tętnicze, hiperlipidemia, otyłość i cukrzyca. Spośród tych czynników największe ryzyko w wieku średnim przypisuje się nadciśnieniu tętniczemu, a w wieku starszym – cukrzycy. Natomiast nie stwierdzono takiego związku z chorobą Alzheimera.

Oprócz omówionych powyżej czynników zwiększonego ryzyka chorób otępiennych badacze zwracają uwagę także na inne aspekty. Należy do nich ograniczenie lub brak kontaktów społecznych.

Jak można ograniczyć ryzyko chorób otępiennych?

Z licznych badań wiadomo, jakie są czynniki ryzyka pogorszenia czynności poznawczych oraz rozwoju otępienia i choroby Alzheimera. Znacznie mniej badań zamieniło tę wiedzę na skuteczne metody zapobiegawcze. Dostępne dane naukowe sugerują, że najsilniejsze działanie ochronne mają działania wielokierunkowe. Zalicza się do nich:

• dietę śródziemnomorską lub MIND w połączeniu z uzupełnianiem braków witamin B, C, D, E;
• regularne ćwiczenia aerobowe (≥ 150 min/tydz.);
• trening poznawczy – nauka nowych umiejętności, uczestnictwo w aktywnościach wymagających zaangażowania czynności poznawczych (np. rozwiązywanie krzyżówek);
• podtrzymanie aktywności społecznej;
• redukcja ryzyka naczyniomózgowego – przestrzeganie zasad higieny snu, skuteczne leczenie nadciśnienia tętniczego, hiperlipidemii, cukrzycy, unikanie palenia, zmniejszenie masy ciała do wskaźnika BMI odpowiedniego dla wieku;
• ograniczenie stosowania leków cholinolitycznych;
• unikanie nadużywania alkoholu;
• odpowiednie leczenie depresji i zaburzeń lękowych.

dr n. farm. Barbara Figura