Przeziębienie, czyli ostre, wirusowe zapalenia błony śluzowej gardła, krtani, nosa oraz zatok przynosowych spowodowane jest głównie sezonowym spadkiem odporności. Z tego względu warto wspierać pracę układu odpornościowego. Jedną z ciekawych propozycji jest w tym przypadku bez czarny), który od tysięcy lat wspiera człowieka w walce z różnymi dolegliwościami.

Bez czarny (łac. Sambucus nigra), to pospolity krzew z rodziny przewiertniowatych, który występuje na terenie całej Europy, a także w Afryce i Azji Mniejszej. Jego wysokość dochodzi do 10 m. W Polsce rośnie dziko w zaroślach i na skraju lasów. Bez czarny jest odporny na mrozy, choroby i szkodniki. Ze względu na walory ozdobne bywa sadzony w ogrodach i parkach. Kwiaty bzu czarnego są drobne, barwy kremowobiałej, osadzone na długich szypułkach, zebrane w baldachokształtne kwiatostany. Okres kwitnienia przypada na czerwiec i lipiec. Zapach kwiatów jest mdły i bardzo intensywny. Owoce to lśniące, fioletowoczarne jagody, które dojrzewają na przełomie sierpnia i września. Surowcem farmaceutycznym są kwiaty i owoce. Kwiaty zbiera się w okresie kwitnienia i następnie suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych. Nieprawidłowy proces suszenia powoduje ciemnienie surowca. Po kilku dniach kwiatostany można dosuszyć w miejscach słonecznych. Owoce bzu zbieramy, gdy są już dojrzałe, ścinając całe baldachy.

Związki czynne występujące w surowcu

Kwiaty są typowym surowcem flawonoidowym. Zawierają rutozyd, kwercetynę, izokwercetynę, kwasy fenolowe (ok. 4–5%, głównie kwas chlorogenowy, kawowy), kwas walerianowy, cholinę, olejek eteryczny, garbniki, śluz, triterpeny, fitosterole (ok. 0,15%). W owocach występują głównie antocyjany w postaci glikozydów, czyli połączeń z cukrami prostymi (glukozą, galaktozą), dlatego nazywa się je antocyjanozydami. Dodatkowo surowiec ten zawiera garbniki, kwas jabłkowy, witaminę C, witaminy z grupy B, cukry, pektyny. W świeżym surowcu występuje glikozyd cyjanogenny (sambunigryna), który uwalnia cyjanowodór. Zatrucie tą substancją obserwujemy po zjedzeniu zielonych owoców, które silnie drażnią przewód pokarmowy, wywołując ból brzucha, biegunkę, wymioty, uczucie osłabienia. Surowe owoce są niejadalne, jednak w czasie obróbki termicznej, np. w czasie suszenia, gotowania, smażenia, sambunigryna ulega rozkładowi, a surowiec staje się bezpieczny w stosowaniu.

Właściwości

Obecność antocyjanów w surowcu sprawia, że posiada on właściwości antyoksydacyjne i może być polecany w chorobach związanych z tzw. stresem oksydacyjnym, np. w chorobach układu krążenia. Bez czarny neutralizuje wolne rodniki, co ma szczególne znaczenie dla śródbłonka naczyń krwionośnych w miażdżycy. Antocyjany chronią ścianę naczyń krwionośnych przed wzrostem przepuszczalności. Mechanizm ten polega na hamowaniu aktywności enzymów: elastazy i kolagenazy, które powodują degradację włókien kolagenowych w ścianie naczyń.

W ostatnich latach przeprowadzono kilka badań klinicznych, których wyniki potwierdzają działanie przeciwwirusowe czarnego bzu i jednocześnie wskazują na skuteczność stosowania tego surowca w infekcjach grypowych. W badaniach tych stwierdzono, że ekstrakt bzu czarnego hamuje aktywność hemaglutyniny, czyli białka odpowiadającego za wnikanie wirusa do komórki gospodarza, oraz uniemożliwia dalszą replikację wirusa. Zaobserwowano również skrócenie czasu trwania choroby o 3–4 dni w porównaniu z grupą otrzymującą placebo. Prawdopodobnie za mechanizm ten odpowiadają zawarte w surowcu flawonoidy, które stymulują układ odpornościowy do produkcji cytokin. Przeprowadzono również badania, które wykazały, że napar z bzu czarnego powoduje opóźnienie reakcji bólowej pochodzenia ośrodkowego. Działanie to jest kilkadziesiąt razy słabsze od działania narkotycznych leków przeciwbólowych, ale może mieć praktyczne zastosowanie u osób po zabiegach stomatologicznych oraz cierpiących na stany migrenowe.

Flawonoidy występujące w bzie czarnym odgrywają ważną rolę nie tylko jako substancje prozdrowotne, ale są również chętnie stosowane w przemyśle spożywczym, nadają bowiem przetworom atrakcyjną barwę.

Zastosowanie w medycynie

Bez czarny należy do najstarszych roślin leczniczych. Znany jest człowiekowi od tysięcy lat, o czym świadczą wykopaliska z epoki kamiennej. W starożytnym Rzymie krzew ten stosowano w celach leczniczych, a także do farbowania włosów. W późniejszych wiekach korzeń tej rośliny gotowano w winie i stosowano jako odtrutkę przy ukąszeniu węży, a liście bzu w postaci okładów zalecano w stanach zapalnych skóry i przy oparzeniach. Plemiona germańskie uważały bez czarny za „drzewo życia”. W średniowiecznej Europie krzew ten podejrzewano o właściwości magiczne, przez co często otaczano kultem. Niszczenie lub karczowanie bzu czarnego kojarzono z nieszczęściem lub rychłą śmiercią. Istniał niepisany zakaz palenia w piecu tym krzewem, ponieważ uczynek taki sprowadzał ciężką chorobę na wszystkich domowników. Słowianie stosowali bez czarny jako cudowny środek, który miał chronić przed febrą, pod warunkiem że kwiaty bzu zostały zebrane 24 czerwca o północy, a następnie usmażone i zjedzone. Medycyna ludowa bardzo chętnie wykorzystywała cenne właściwości lecznicze bzu, najczęściej w postaci naparu. Z jego kwiatów przygotowywano tzw. wodę bzową, a okłady zalecano w dolegliwościach reumatycznych i bólowych. Liście bzu stosowano przy oparzeniach, a gotowane w mleku miały leczyć hemoroidy. Napar z kory tego surowca oczyszczał według tradycji przewód pokarmowy z pasożytów, a inhalacje z bzu stosowano przy kaszlu i zaflegmieniu. Współcześnie kwiaty bzu czarnego polecane są jako środek napotny w czasie przeziębienia i infekcji przebiegających z wysoką temperaturą. Do dziś nie zidentyfikowano substancji odpowiedzialnej za te właściwości. Mechanizm działania napotnego prawdopodobnie polega na zwiększeniu wrażliwości ośrodków regulujących wydzielanie potu. Bez czarny dodatkowo posiada właściwości moczopędne – kwiaty tego surowca zwiększają ilość wydalanego moczu, oczyszczają organizm z toksyn. Francuzi piją odwary z bzu czarnego jako środek odchudzający, przy skłonnościach do tycia. Dodatkowo napar z tej rośliny wykazuje słabe działanie mlekopędne, dlatego bardzo często wchodzi w skład preparatów pobudzających laktację. Owoce charakteryzują się lekkim działaniem przeczyszczającym.

Bezpieczeństwo stosowania

W dawkach terapeutycznych surowiec nie wykazuje działania szkodliwego. Nie należy spożywać surowych lub niedogotowanych owoców, ponieważ w takiej postaci wywołują one nudności i wymioty (obecność w surowcu sambunigryny). Można przyrządzić z nich konfitury, powidła, soki.

Podsumowanie

Bez czarny jest jedną z najstarszych roślin leczniczych. Surowiec ten jest ceniony od wieków za działanie napotne, przeczyszczające, moczopędne, łagodzące dolegliwości bólowe. Obecnie coraz częściej zwraca się uwagę na możliwość wykorzystania bzu czarnego jako naturalnego antyoksydantu w profilaktyce wielu chorób związanych z działaniem wolnych rodników. Obiecujące są również badania w kierunku aktywności przeciwwirusowej bzu czarnego.

mgr farm. Anna Czarnecka