Niesprzyjające warunki pogodowe powodują wzrost liczby zachorowań na grypę oraz inne schorzenia wirusowe, a także infekcje bakteryjne dróg oddechowych. Szczególnie często chorują osoby o osłabionej odporności, czyli dzieci, osoby starsze i cierpiące na inne groźne schorzenia.

W zimowej diecie rzadziej pojawiają się owoce i warzywa, będące głównym źródłem witamin, co niestety predysponuje do częstych infekcji. Warto też zwrócić uwagę, że aktywność ruchowa w tym okresie jest mniejsza, co niewątpliwie wpływa niekorzystnie na układ krążenia. Dlatego w okresie zimowym należy szczególnie dbać o naturalną odporność organizmu. Warte polecenia są dwie grupy preparatów: trany i kwasy z grupy omega. W latach powojennych poprzedniego stulecia trany podawane były często dzieciom, a także osobom starszym. Obecnie, po chwilowym spadku zainteresowania tego typu preparatami, wracają one do łask i są coraz częściej polecane przez lekarzy i farmaceutów, a także coraz chętniej stosowane przez pacjentów. Kwasy omega to obecnie jedne z najpopularniejszych preparatów dostępnych w aptece bez recepty, dostarczające niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowym (NNKT).

Myśląc o tłuszczach, często mamy niekorzystne skojarzenia w związku z ich dużą energetycznością, mogącą prowadzić do otyłości czy miażdżycy. Warto jednak pamiętać, że za te schorzenia odpowiedzialne są nasycone kwasy tłuszczowe. Natomiast nienasycone kwasy tłuszczowe są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Większość z nich może być wytwarzana w organizmie człowieka, jednak nie potrafimy syntetyzować wiązań nienasyconych w pozycji n-3 i n-6 (przy trzecim i szóstym atomie węgla), dlatego kwasy te muszą być dostarczane z pożywieniem. Zalicza się do nich kwasy z grupy omega-3, omega-6, a także omega-9.

Kwasy omega-3 i omega-6 należą do grupy wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Wśród kwasów omega-3 szczególnie wyróżnia się: kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA). Ich źródłem są ryby morskie (szprotki, tuńczyk, makrela, łosoś, sardynki, dorsz, śledź), a także kawior i owoce morza. Do kwasów omega-3 należy też kwas alfa-linolenowy (ALA). Jego źródła to: siemię lniane i olej z siemienia lnianego, orzechy włoskie, olej wiesiołkowy, rzepakowy i sojowy, a także zielone warzywa liściaste.

Z kwasów omega powstają substancje (prostaglandyny) regulujące pracę układu krążenia, systemu odpornościowego i gospodarkę tłuszczową. Kwasy omega-3 obniżają również zbyt wysoki poziom cholesterolu i trójglicerydów. Stosowanie ich przez kilka miesięcy znacznie zmniejsza poranną sztywność i ból stawów oraz zwiększa odporność organizmu na zakażenia. Kwasy te wykorzystywane są również do tworzenia hormonów tkankowych, wpływających na czynność układu krążenia i na trawienie. Kolejną właściwością kwasów omega jest łagodzenie stanów zapalnych stawów – kwasy omega-3, w przeciwieństwie do pozostałych tłuszczów, szczególnie zwierzęcych – nasyconych, wykazują działanie przeciwzapalne.

Jednym ze źródeł kwasów z grupy omega są tłuszcze rybne – trany. Tran to ciekły tłuszcz otrzymywany ze świeżej wątroby ryb z rodziny dorszowatych. Na rynku znajdują się ponadto preparaty zawierające olej z wątroby rekina, również nazywane tranami, choć według Farmakopei Polskiej tran to olej wątłuszowy i powinien być otrzymywany ze świeżej wątroby dorsza atlantyckiego lub innych ryb z rodziny dorszowatych.

Preparaty nazywane tranami są stosowane w tych samych przypadkach co tran farmakopealny. Dobroczynne działanie tranów związane jest z ich składem. Zawierają one nienasycone kwasy tłuszczowe, w szczególności omega-3 i omega-6, a także witaminy – normy farmakopealne przewidują, że w 1 g tranu znajduje się 800 j.m. witaminy A i 80 j.m. witaminy D.

Witamina A utrzymuje prawidłowy stan błon śluzowych dróg oddechowych, przewodu pokarmowego i moczowego. Ponadto zapewnia normalny wzrost kości i zębów oraz prawidłowy rozwój płodu, jak również spełnia bardzo ważną funkcję w procesie widzenia. Z kolei witamina D ułatwia wchłanianie wapnia i fosforu, a także zapobiega nadmiernemu wydalaniu tych pierwiastków z moczem – dlatego wpływa na prawidłowe kształtowanie się kości u dzieci i ich ochronę u dorosłych oraz na stan uzębienia. Obecność tej witaminy we krwi wpływa korzystnie na system nerwowy, a więc również na skurcze mięśni, a nawet serca, gdyż odpowiednia ilość wapnia umożliwia sprawne przewodzenie impulsów nerwowych. Witamina D łagodzi też stany zapalne skóry, reguluje wydzielanie insuliny, a tym samym wpływa na odpowiedni poziom cukru w organizmie. Ma także korzystny wpływ na słuch, gdyż decyduje o dobrym stanie kostek ucha wewnętrznego. Trzecią ważną witaminą zawartą w tranach jest witamina E. Jest ona uważana za najbardziej skuteczny biologiczny wymiatacz wolnych rodników. Jako przeciwutleniacz witamina E znacznie zmniejsza ryzyko chorób układu krążenia, takich jak miażdżyca, choroba niedokrwienna serca i zawał. Chroni cholesterol frakcji LDL przed utlenianiem i ogranicza tworzenie się blaszek miażdżycowych, zapobiegając zwężaniu się naczyń, prowadzącemu do miażdżycy. Poza tym wpływa na obniżenie poziomu cholesterolu, co również jest istotne w profilaktyce chorób serca i układu krążenia.

W oleju z wątroby rekina zawarte są ponadto alkoksyglicerole. Są to estry alkoholu selachylowego, chimylowego i batylalowego. W organizmie występują one naturalnie w szpiku kostnym, wątrobie, śledzionie, krwinkach czerwonych i pokarmie kobiecym. Alkoksyglicerole mogą mieć działanie przeciwnowotworowe, ogólnie wzmacniające i wspomagające układ odpornościowy, dlatego preparaty oleju z wątroby rekina grenlandzkiego polecane są w stanach rekonwalescencji, w przewlekłych zakażeniach, w czasie radio- i chemioterapii. Innym ważnym składnikiem oleju z rekina jest skwalen. Chemicznie skwalen to wielonienasycony węglowodór alifatyczny o niskiej gęstości, który w połączeniu z wodą może produkować tlen. Jest on bardzo silnym i cennym antyutleniaczem. Skwalen ma silne właściwości przeciwzapalne oraz ochronne. Aktywuje i koordynuje pracę układu immunologicznego, chroniąc organizm przed infekcjami. Wspomaga pracę komórek odpornościowych, głównie limfocytów T i makrofagów, przyspiesza proces gojenia się ran oraz działa bakteriobójczo. Ponadto reguluje produkcję cholesterolu w wątrobie i zapobiega powstawaniu kamieni żółciowych. Ma również istotny wpływ na prawidłowość działania układu hormonalnego.

O działaniu tranów i kwasów omega najlepiej mogą świadczyć badania przeprowadzone wśród Inuitów. Mimo jedzenia ogromnych ilości tłuszczów zwierzęcych i prawie żadnych warzyw czy owoców nie chorują oni na miażdżycę, udary mózgu czy zawały serca – właśnie dzięki tranowi i nienasyconym kwasom tłuszczowym. Co więcej, Inuici mają niski poziom cholesterolu i prawidłowe ciśnienie krwi. Rzadziej chorują na astmę, łuszczycę i osteoporozę. Wobec licznych zalet składników zawartych w tranie nasuwa się pytanie, dlaczego tak znacznie zmniejszyło się zainteresowanie tranem w końcówce XX wieku? Istotny wpływ miały na to charakterystyczne i nieprzyjemne woń oraz smak, a także duża gęstość płynu. Z tego powodu szczególnie dzieci nie chciały go przyjmować. Ponadto na rynku zaczęły się pojawiać liczne leki i suplementy diety witaminowo-mineralne, które z powodzeniem zastępowały tran. Obecny wzrost popularności tranów spowodowany jest m.in. coraz większym zainteresowaniem niezbędnymi nienasyconymi kwasami tłuszczowymi (NNKT) oraz lepszą biodostępnością witamin A, D i E z tranu. Ponadto wpłynęła na to zmiana postaci, w jakich można podawać tran pacjentom. Najczęściej spotykane są kapsułki o neutralnym smaku, a dla dzieci proponowane są trany w postaci płynów o różnych smakach.

Należy pamiętać o przeciwwskazaniach do stosowania tranu. W związku z faktem, iż w tranie rybim jest duża zawartość witaminy A i D, obecność hiperwitaminozy A lub D oraz hiperkalcemii stanowi przeciwwskazanie do stosowania preparatów tranu. Z tych samych względów nie stosuje się tranu łącznie z innymi preparatami zawierającymi witaminę A i D. Podobnych przeciwwskazań nie mają oczywiście preparaty z kwasami omega. Ze względu na swoje działanie kwasy omega-3 nie powinny być jednak stosowane w dodatkowej suplementacji u osób ze skazami krwotocznymi, hemofilią, stosujących leki przeciwzakrzepowe (ze względu na zwiększenie ryzyka krwotoku) oraz u osób chorych na padaczkę.

mgr farm. Justyna Karolczak