Coraz popularniejszą drogą podawania leków stają się transdermalne systemy terapeutyczne. Komfort stosowania w połączeniu z brakiem działań niepożądanych ze strony układu pokarmowego to argumenty przemawiające za wygodą i bezpieczeństwem leków aplikowanych w postaci plastrów.

Lekarze, doceniając wiele zalet tej postaci leku, chętnie przepisują ją pacjentom w określonych jednostkach chorobowych.

Transdermalne (przezskórne) systemy terapeutyczne (transdermal therapeutic systems, TTS) to elastyczne, wielowarstwowe plastry, które cechują się zróżnicowanym kształtem, rozmiarem i zawierają substancję leczniczą. Zaletą ich aplikacji jest zapewnienie stałego, terapeutycznego stężenia substancji leczniczej we krwi, co z klinicznego punktu widzenia ma bardzo duże znaczenie. Przeznaczone są one do stosowania na niezmienioną chorobowo skórę, zwiększają wygodę aplikacji, a przede wszystkim służą zwiększeniu bezpieczeństwa terapii. Podana przezskórnie substancja lecznicza nie ulega rozkładowi w obrębie przewodu pokarmowego, co umożliwia uzyskanie efektu terapeutycznego przy zastosowaniu niższych dawek niż w przypadku podania doustnego. Korzyścią TTS jest również zminimalizowanie działań niepożądanych, a także poprawa jakości życia u pacjentów cierpiących na choroby przewlekłe. Przezskórne podawanie leków jest polecane szczególnie w przypadku osób cierpiących na dysfagię (trudności w przełykaniu), nudności, wymioty oraz u chorych, z którymi współpraca w chorobie jest utrudniona. Transdermalny system terapeutyczny uwalnia substancję leczniczą z zaprogramowaną szybkością przez określony czas, a uniknięcie nagłych skoków stężenia leku w osoczu skutkuje rzadszym występowaniem objawów niepożądanych.

Transdermalne systemy terapeutyczne mają postać kilkuwarstwowego plastra, w którym jedna z warstw (matryca lub membrana) odpowiedzialna jest za kontrolę uwalniania. Przeskórne dozowanie substancji leczniczej jest możliwe właśnie dzięki odpowiedniemu składowi oraz właściwościom fizycznym warstwy kontrolującej uwalnianie. W systemie matrycowym substancja lecznicza jest równomiernie rozproszona w hydrofilowym lub lipofilowym polimerze (np. silikon, poliakrylan), a jej stężenie przekracza rozpuszczalność. Ta właściwość decyduje o maksymalnej szybkości dozowania. W systemie membranowym zbiornik leku mieści się między nieprzepuszczalną warstwą zewnętrzną a membraną. Zbiornik wypełniony jest roztworem lub zawiesiną substancji leczniczej w ciekłym rozpuszczalniku albo polimerze. Do stałych elementów systemu transdermalnego należą:

• warstwa zabezpieczająca zewnętrzna (np. folia poliwinylowa);
• warstwa adhezyjna – umożliwiająca aplikację systemu na skórę (akrylany, silikony); w systemie matrycowym materiał matrycy może wykazywać właściwości bioadhezyjne;
• warstwa zabezpieczająca powierzchnię adhezjną, która jest usuwana przed aplikacją systemu na skórę (np. papier impregnowany polimerem).

System transdermalny powinien być stosowany na skórę niepodrażnioną, nieowłosioną, o płaskiej powierzchni i bez rozległych zbliznowaceń. Jeżeli miejsce aplikacji plastra wymaga oczyszczenia, powinna być użyta tylko i wyłącznie woda, gdyż środki pielęgnacyjne mogą podrażniać skórę, zmieniać jej właściwości, a także wpływać na pogorszenie adhezji plastra. Miejsce aplikacji należy również osuszyć. Torebki, w których umieszczane są plastry, trzeba otwierać bardzo ostrożnie, aby nie uszkodzić jego struktury, jak również tuż przed samym użyciem. TTS powinien być zastosowany niezwłocznie po otwarciu opakowania oraz przez ściśle określony przez lekarza czy producenta czas. Po zdjęciu warstwy zabezpieczającej należy przez kilkanaście sekund dociskać plaster lekko do skóry. Miejsca, w którym przyklejony jest plaster, nie należy eksponować na bezpośrednie działanie źródeł ciepła (koce elektryczne, grzejniki, lampy rozgrzewające). Podwyższona temperatura najbliższego otoczenia może przyczynić się do zwiększenia uwalniana substancji czynnej. Szczególnej obserwacji wymagają również pacjenci z gorączką, u których może stać się konieczna modyfikacja podanej przezskórnie dawki leku. Systemy transdermalne charakteryzują się szybkością uwalniania podawaną w mikro- lub miligramach/24 godziny oraz wielkością powierzchni. Ilość substancji czynnej wchłanianej przez skórę w czasie aplikacji danego systemu jest wprost proporcjonalna do jego powierzchni. Najczęstszymi działaniami niepożądanymi wywoływanymi przez plastry są: podrażnienia, pokrzywka, świąd czy pieczenie w miejscu aplikacji. Plaster usuwa się, odrywając go za jeden z rogów i składa warstwą przylepną na pół. Nowy plaster zawsze należy nakładać w innym miejscu niż dotychczasowe, a to samo miejsce na skórze może zostać wykorzystane najwcześniej po 7 dniach od momentu pierwszej aplikacji.

Pierwszym systemem transdermalnym, zarejestrowanym na początku lat 80. w USA, był plaster zawierający skopolaminę, stosowany w zapobieganiu objawom choroby lokomocyjnej, oraz z nitrogliceryną, wykorzystywany przy terapii choroby niedokrwiennej mięśnia sercowego. Korzyści związane z tą postacią leku wpłynęły na to, że zaczęto szukać leków w innych obszarach terapeutycznych, które mogłyby być podawane przezskórnie. Dziś w postaci systemów transdermalnych dostępne są leki z różnych dziedzin medycyny, które stanowią duże ułatwienie w terapii, zwłaszcza przewlekłych chorób. Szczególną grupą chorych, w przypadku których stosowanie doustnych postaci leków jest utrudnione, są pacjenci cierpiący na choroby nowotworowe i chorobę Alzheimera. Wielu z nich albo odmawia przyjmowania tabletek, albo z przyczyn fizjologicznych (dysfagia) ich podawanie doustne nie jest możliwe. Plastrami przeznaczonymi do leczenia choroby Alzheimera są systemy zawierające rywastygminę. Ułatwiają one opiekę nad chorymi odmawiającymi współpracy czy mającymi trudności w połykaniu. Stosowanie plastrów musi być ściśle zaordynowane przez lekarza. Podobnie jest w przypadku środków przeciwbólowych, stosowanych najczęściej do tłumienia bólu w przebiegu choroby nowotworowej bądź po silnych urazach. Systemy zawierające opioidowe środki przeciwbólowe (fentanyl, buprenorfinę) muszą być stosowane pod ścisłą kontrolą lekarza, który indywidualnie dobiera dawkę leku.

Popularną postacią leku, która zyskała sobie przychylność kobiet, są plastry antykoncepcyjne oraz plastry stosowane jako hormonalna terapia zastępcza w okresie menopauzy. Jednym z najważniejszych parametrów charakteryzujących tę metodę antykoncepcji jest jej skuteczność, określana wskaźnikiem Pearla. Z definicji jest to liczba niepożądanych ciąż wśród kobiet stosujących daną metodę antykoncepcyjną przez rok. Przeprowadzono badania, które wykazały, że 10–30% kobiet zapomina o wzięciu 1–3 tabletek antykoncepcyjnych w czasie cyklu, a ryzyko zajścia w ciążę rośnie wraz z liczbą tak popełnianych błędów. Stosunkowo częstym problemem, który obniża skuteczność antykoncepcyjną doustnych metod hormonalnych są wymioty lub/i biegunka. TTS daje możliwość ominięcia układu pokarmowego oraz efektu pierwszego przejścia wątrobowego, a także korzystnie wpływa na biodostępność wolnych androgenów. Należy pamiętać, że skuteczność transdermalnych metod antykoncepcyjnych jest obniżona u kobiet o masie ciała powyżej 90 kg, dlatego w ich przypadku lekarz powinien zasugerować zastosowanie innej metody zapobiegania ciąży. Plastry stosowane jako hormonalna terapia zastępcza (zawierające estradiol) zapobiegają występowaniu uciążliwych objawów, z którymi zmagają się kobiety w okresie menopauzy, takie jak uderzenia gorąca, zmienne nastroje, bóle głowy czy kołatania serca, a także przeciwdziałają zmianom w obrębie śluzówki pochwy. Wiele kobiet preferuje tę postać leku ze względu na wygodę jej stosowania.

Pacjenci borykający się z problemem nałogu nikotynowego również mogą korzystać z nikotynowej terapii zastępczej w postaci systemów przezskórnych. Nikotyna jest powoli uwalniana z plastra i ze stałą szybkością wchłaniana przez skórę. Plastry zawierające nikotynę są przeznaczone do stosowania w okresie aktywności podczas dnia przez ok. 16 godzin, a stężenie maksymalne we krwi jest osiągane wieczorem, kiedy ryzyko powrotu do nałogu jest największe.

Mnogość substancji leczniczych wykorzystywanych w postaci transdermalnych systemów przezskórnych daje możliwość wyboru skutecznej terapii dla pacjenta. Zminimalizowanie ryzyka wystąpienia działań niepożądanych, wygoda zastosowania, a przede wszystkim kontrola skuteczności terapii przemawia za coraz powszechniejszym wykorzystywaniem tej postaci leku.

mgr farm. Kamila Kulbaka