Kaszel (jako objaw uciążliwy, zaburzający sen i obniżający komfort dnia codziennego) jest jednym z najczęstszych powodów wizyt w aptece. Pacjenci oczekują szybkiej ulgi, a jednocześnie coraz częściej dopytują o rozwiązania „nieobciążające organizmu”. Co rekomendować, doceniając również fizjologiczną, ochronną rolę tego odruchu?

Dlaczego szybkie wsparcie w kaszlu ma tak istotne znaczenie?

Kaszel pogarsza jakość snu, a w rezultacie może wpływać na wydolność w pracy czy szkole [1]. Sen odgrywa przecież kluczową rolę w zachowaniu homeostazy organizmu. Pełni funkcję regeneracyjną, poprawia samopoczucie w ciągu dnia oraz odgrywa ważną rolę w procesach uczenia się i konsolidacji pamięci. Większość epizodów kaszlu w przebiegu przeziębienia ma charakter samoograniczający, jednak właściwie dobrane postępowanie objawowe może zmniejszyć uciążliwość dolegliwości. Warto jednocześnie zwrócić uwagę, że dostępne dane poddają niekiedy w wątpliwość skuteczność niektórych syntetycznych leków przeciwkaszlowych [2].

Kaszel suchy vs mokry – czym się różnią?

Kaszel suchy jest zwykle opisywany jako „drapiący”, napadowy. Nie towarzyszy mu odkrztuszanie wydzieliny – dominuje podrażnienie i nadwrażliwość receptorów kaszlowych. Jest on typowy np. dla początku infekcji wirusowych czy kaszlu poinfekcyjnego. Z kolei kaszel mokry (produktywny) wiąże się z obecnością śluzu i potrzebą jego ewakuacji – chory czuje „bulgotanie”, ciężkość w klatce piersiowej, ulgę po odkrztuszeniu. Ten podział wydaje się nie budzić wątpliwości w kwestii różnicowania. W praktyce jednak pacjentom trudno odróżnić obydwa rodzaje kaszlu. Ostry kaszel zmienia też swój charakter z suchego na kaszel z wykrztuszaniem w przypadku ostrych zakażeń górnych dróg oddechowych [3].

Ograniczenia konwencjonalnych leków na kaszel

Leki przeciwkaszlowe o działaniu ośrodkowym (np. kodeina, dekstrometorfan) mogą wiązać się z ryzykiem określonych działań niepożądanych. Wchodzą one również w interakcje z różnymi równolegle stosowanymi lekami (np. możliwy zespół serotoninowy przy jednoczesnym stosowaniu leków z grupy SSRI i dekstrometorfanu) [4]. Nie należy stosować ich w kaszlu produktywnym, bo hamowanie odruchu sprzyja zaleganiu wydzieliny. Z kolei leki wykrztuśne mogą wywoływać dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Z tej przyczyny należy w ich przypadku zachować ostrożność u pacjentów z chorobą wrzodową w wywiadzie oraz w przypadku równoległego stosowania leków zwiększających ryzyko krwawienia z przewodu pokarmowego [5].

Kluczowe naturalne składniki wspierające komfort dróg oddechowych

Polisacharydy śluzowe po połączeniu z wodą pęcznieją i wykazują silną bioadhezję do nabłonka jamy ustnej i gardła. Taka warstwa:

• fizycznie chroni zakończenia nerwowe przed zimnem, wysuszeniem i czynnikami drażniącymi, przeciwdziałając w ten sposób błędnemu kołu, które przyczynia się do powstawania stanów zapalnych;
• utrzymuje prawidłowe uwodnienie powierzchni i zmniejsza tarcie;
• w części surowców towarzyszące związki mogą dodawać inne korzystne, dodatkowe działania (np. antyoksydacyjne czy przeciwzapalne) z uwagi na bogactwo substancji czynnych.

W rezultacie powstający na błonie śluzowej film polisacharydowy zmniejsza częstość oraz natężenie napadów kaszlu, ograniczając ekspozycję zakończeń nerwowych na różnorodne bodźce.

Babka lancetowata jako źródło polisacharydów

Babka lancetowata (łac. Plantago lanceolata L.) od wieków znana jest i stosowana w medycynie ludowej. Zielarki znały jej walory i chętnie stosowały jako środek w leczeniu chrypki, suchego, przewlekłego kaszlu. W wielu krajach jest ona uprawiana przede wszystkim ze względu na duże zainteresowanie cennymi właściwościami, jak również z powodu kurczenia się zasobów naturalnych. Surowcem leczniczym babki lancetowatej są liście [6]. Aktywność biologiczna liścia babki lancetowatej jest związana z obecnością nie tylko śluzu roślinnego, ale i glikozydów irydoidowych, flawonoidów, fenolokwasów oraz garbników. Liść babki lancetowatej wykazuje miejscowe działanie osłaniające, przeciwzapalne, immunomodulujące i stymulujące komórki nabłonka. Warto w tym miejscu podkreślić, że spektrum aktywności farmakologicznej poszczególnych surowców roślinnych jest więc zwykle znacznie szersze niż leków syntetycznych [7].

Zalety wyboru preparatów z naturalnymi składnikami

W porównaniu z lekami przeciwkaszlowymi o działaniu ośrodkowym, preparaty naturalne o mechanizmie miejscowym oferują korzyści kliniczno-praktyczne:

• działają mechanicznie, tworząc film ochronny i zmniejszając pobudliwość receptorów – bez sedacji, depresji oddechowej i interakcji typowych dla opioidów. Głównym przeciwwskazaniem jest w tym przypadku nadwrażliwość lub alergia na jeden lub więcej składników;
• zapewniają szerokie okno bezpieczeństwa w pediatrii i geriatrii, co jest istotne wobec szczególnych wymagań tych grup pacjentów. Pamiętajmy, że są one szczególnie narażone na niektóre działania niepożądane preparatów syntetycznych, co mocno zawęża rekomendację;
• kompatybilność z innymi filarami prawidłowego postępowania (nawodnienie, nawilżanie powietrza, higiena głosu) i z terapią przyczynową;
• możliwość zastosowania niezależnie od charakteru kaszlu (kaszel suchy czy mokry);
• wsparcie w kaszlu również w sytuacji, kiedy zmienia on swój charakter (np. z suchego na mokry). Tego typu sytuacja rodzi częsty błędy terapeutyczne – pacjent stosuje lek przeciwkaszlowy w sytuacji, gdy kaszel zmienił już swój charakter;
• w zależności od preparatu mogą być stosowane również na noc (w przeciwieństwie do tych preparatów na mokry kaszel, których nie należy stosować bezpośrednio przed snem).

Rola farmaceuty

Ostre zakażenia układu oddechowego w większości mają etiologię wirusową, a w leczeniu objawowym wykorzystywane są preparaty zawierające substancje roślinne [7]. Rola farmaceuty polega dziś nie tylko na „wydaniu syropu”, ale na dobraniu właściwego mechanizmu działania do obrazu kaszlu, wskazaniu ewentualnych sygnałów alarmowych i zaproponowaniu preparatów o najlepszym profilu. W typowym, niepowikłanym kaszlu ostrym satysfakcjonujące efekty mogą przynieść naturalne polisacharydy, które tworzą bioadhezyjną warstwę kojącą podrażnienia i redukującą odruch kaszlowy, bez sedacji i bez hamowania fizjologicznego oczyszczania dróg oddechowych. Mogą być one rozwiązaniem zarówno w przypadku suchego, jak i mokrego kaszlu. Rekomendując pacjentowi odpowiedni preparat nie należy oczywiście zapominać o uniwersalnych wskazówkach z zakresu stylu życia:

• regularnym piciu właściwej ilości płynów (przede wszystkim letniej wody). Niestety sporo osób ma tendencję do picia niewystarczającej ilości płynów, nawet gdy są zdrowe. To bardzo niekorzystny nawyk, a przeziębienie to stan, kiedy należy zwrócić na to szczególną uwagę;
• unikaniu wahań temperatur;
• trosce o prawidłową wilgotność powietrza w domu i wietrzenie pomieszczeń;
• unikaniu czynników drażniących (takich np. dym tytoniowy).

red.

Źródła:

1. Kawalec A., Pawla K. „Czynniki środowiskowe wpływające na sen oraz zachowywanie higieny snu”. Borgis, Postępy Fitoterapii 2010, 3: 162–165.

2. https://www.mp.pl/grypa/przeglad_badan/przeziebienie_badania/13668,ocena-skutecznosci-lekow-przeciwkaszlowych-sprzedawanych-bez-recepty-w-leczeniu-kaszlu-zwiazanego-z-ostrymi-infekcyjnymi-zapaleniami-gornych-drog-oddechowych-u-dzieci,1 (dostęp 04.10.2025 r.).

3. Krenke R. i wsp. „Postępowanie w kaszlu u osób dorosłych – rekomendacje dla lekarzy rodzinnych”, Lekarz POZ, 2018, 6: 425–452.

4. Frankiewicz T.T. „Lewodropropizyna vs leki przeciwkaszlowe działające ośrodkowo”, Medycyna i Życie 2023, 10 (1–4), 19–25.

https://indeks.mp.pl/desc.php?id=426 (dostęp online 04.10.2025 r.)

5. Parus A., Grys A. „Babka lancetowata (Plantago lanceolata L.) – właściwości lecznicze”, Postępy Fitoterapii 2010, 3: 162–165

6. Doniec Z., Krauze-Baranowska M., Czerwionka-Szaflarska M. i wsp. „Plant medicines in respiratory tract disease – STANce of the Polish Phytotherapy Association – STANFITO I”, Lekarz POZ 2024, 10(4): 247–259.