Kaszel jest fizjologicznym odruchem obronnym umożliwiającym usunięcie zalegającej wydzieliny lub ciała obcego z dróg oddechowych. Występuje na skutek podrażnienia zakończeń czuciowych błony śluzowej dróg oddechowych [1].

Kaszel jako odruch obronny

Kaszel jako odruch obronny organizmu składa się z dwóch faz. Pierwsza to głęboki wdech, na szczycie którego dochodzi do zamknięcia głośni i wzrostu ciśnienia w klatce piersiowej. W drugiej fazie dochodzi do gwałtownego otwarcia głośni i spadku ciśnienia, w efekcie pojawia się silny prąd powietrza w kierunku krtani i gardła. Prąd ten „porywa” wydzielinę śluzową oraz zanieczyszczenia, które napotka na swojej drodze. W praktyce klinicznej wykorzystywane są różne systemy klasyfikacji kaszlu. Najważniejsze znaczenie ma podział na podstawie czasu jego trwania na kaszel ostry (do 3 tygodni), podostry i przewlekły (powyżej 8 tygodni). W zależności od wykrztuszania plwociny kaszel można podzielić na produktywny i suchy. W diagnostyce różnicowej wykorzystuje się też szereg innych jego cech, m.in. porę dnia lub nocy, w której pojawia się kaszel, okoliczności prowokujące oraz objawy współistniejące [1, 2].

Farmaceuta jako pierwsza fachowa pomoc

Zarówno u dzieci, jak i dorosłych najczęstszą przyczyną ostrego kaszlu są infekcje górnych dróg oddechowych (GDO). Przez infekcje GDO rozumiemy zapalenia ucha środkowego, nosa i zatok, gardła, krtani oraz tchawicy, wywoływane głównie przez wirusy (nawet 90% przypadków), wśród których dominują: rinowirusy, adenowirusy, koronawirusy, wirusy grypy i paragrypy [1, 2]. Kaszel o dużym nasileniu to jeden z głównych objawów wywołujących niepokój pacjenta. Na początkowym etapie, w przypadku większości wirusowych infekcji dróg oddechowych, jest suchy, a później staje się produktywny [1]. Suchy kaszel istotnie pogarsza samopoczucie pacjenta, przede wszystkim ze względu na swoją męczącą i napadową naturę. Szczególnie dokuczliwy bywa w nocy. Ataki kaszlu mogą błyskawicznie wybudzać chorego ze snu. Skutkiem tego jest znaczne pogorszenie jego jakości, co przekłada się na obniżoną efektywność regeneracji organizmu. W takiej sytuacji pacjent często korzysta z porady farmaceuty.

Leki przeciwkaszlowe

Leki przeciwkaszlowe stosuje się w przebiegu suchego kaszlu różnego pochodzenia. Ze względu na mechanizm działania wyróżnia się leki przeciwkaszlowe działające ośrodkowo i obwodowo [3]. Cechy, jakie powinien mieć idealny lek to: skuteczność, bezpieczeństwo, postać odpowiednia do wieku i możliwości pacjenta oraz precyzyjnie określone, proste dawkowanie.

Leki przeciwkaszlowe o działaniu ośrodkowym

Na rynku dostępnych jest kilka substancji przeciwkaszlowych. Do leków przeciwkaszlowych o działaniu ośrodkowym należą: kodeina, dekstrometorfan czy butamirat. Kodeina działa bezpośrednio na ośrodek kaszlu znajdujący się w rdzeniu przedłużonym, hamując odruch kaszlowy. Należy zaznaczyć, że jest ona metabolizowana w wątrobie przez CYPP2D6 do morfiny. Stwarza to potencjalne ryzyko poważnych działań niepożądanych, zwłaszcza u pacjentów należących do grupy ultraszybkich metabolizerów. Może to prowadzić do powstania we krwi wysokich stężeń morfiny i związane jest z większym ryzykiem depresji oddechowej [3]. Zalety dekstrometorfanu w porównaniu z kodeiną obejmują niższy wskaźnik zaburzeń żołądkowo-jelitowych i mniejsze ryzyko uzależnienia od leku. Profil bezpieczeństwa tej substancji wskazuje, że działania niepożądane występują rzadko i zazwyczaj nie są ciężkie. Dominujące objawy są zazwyczaj zależne od dawki i obejmują zaburzenia neurologiczne, sercowo-naczyniowe lub żołądkowo-jelitowe. Dekstrometorfan przyjmowany w skojarzeniu z inhibitorami monoaminooksydazy lub inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny może powodować zespół serotoninowy. Na profil bezpieczeństwa dekstrometorfanu wpływa także epizodyczne i sporadyczne nadużywanie leku [4]. Butamirat jest również lekiem przeciwkaszlowym o działaniu ośrodkowym, jednak nie jest znany dokładny mechanizm jego działania. Objawy niepożądane występują rzadko i obejmują senność, nudności, wymioty, biegunki i wysypki [2].

Leki przeciwkaszlowe o działaniu obwodowym

Lewodropropizyna jest skutecznym lekiem łagodzącym objawy suchego
i uporczywego kaszlu, towarzyszącego różnym schorzeniom układu oddechowego. Badania wykazują, że lewodropropizyna skutecznie zwalcza kaszel zarówno w populacji osób dorosłych, jak i w dzieci i nastolatków. Według metaanalizy z 2015 r. (siedem randomizowanych kontrolowanych badań klinicznych) lewodropropizyna skuteczniej hamuje częstość i natężenie kaszlu oraz zmniejsza liczbę wybudzeń nocnych w porównaniu z lekami przeciwkaszlowymi o działaniu ośrodkowym [5]. Ponadto jest od tych leków lepiej tolerowana. Doświadczenia wynikające z obecności na rynku, w ponad 30 krajach na całym świecie, produktów zawierających lewodropropizynę wskazują, że działania niepożądane są bardzo rzadkie [6]. Ponadto warto zaznaczyć, że leki działające ob­wodowo – takie jak lewodropropizyna – w porów­naniu z lekami ośrodkowymi wykazują znacznie mniej interakcji. Lewodropropizyna nie nasila działania leków oddziałujących na ośrodkowy układ nerwowy, nie ma wpływu na aktywność doustnych leków przeciwzakrzepowych, nie nasila działania insuliny. Nie wchodzi też w interakcje z innymi lekami stosowanymi w chorobach oskrzeli i płuc [3]. Umożliwia to bezpieczne równoległe stosowanie innych leków niezbędnych w politerapii. Lewodropropizyna nie ma też potencjału uzależniającego, co jest bardzo istotne przy dłuższym stosowaniu [3].

Wnioski dla praktyki aptecznej

Kaszel jest jednym z najczęstszych powodów, dla których pacjenci proszą farmaceutę o pomoc. W większości przypadków ostry kaszel to objaw samoograniczających się infekcji dróg oddechowych i w takich sytuacjach terapia może być bezpiecznie prowadzona w ramach samoleczenia – o ile nie występują „czerwone flagi” (np. krwioplucie, duszność, nasilanie się objawów) [7]. Rekomendując odpowiedni preparat warto zwrócić szczególną uwagę na:

• informacje uzyskane w wywiadzie (czas trwania, charakter kaszlu, choroby współistniejące, wiek);
• „czerwone flagi” wskazujące na konieczność pilnej konsultacji lekarskiej;
• korzystny profil bezpieczeństwa w szerokim przedziale wiekowym;
• brak klinicznie istotnych interakcji z preparatami przyjmowanymi przez pacjenta (na stałe lub w okresie infekcji dróg oddechowych).

Pamiętaj, że lepszy profil bezpieczeństwa w porównaniu z lekami przeciwkaszlowymi działającymi ośrodkowo czyni lewodropropizynę atrakcyjną alternatywą pierwszego wyboru. Bezpieczeństwo stosowania lewodropropizyny, a także jej wysoka skuteczność, sprawiły, że jest zarejestrowana do leczenia kaszlu już u dzieci od 2. roku życia. Polskie Rekomendacje postępowania w pozaszpitalnych zakażeniach układu oddechowego z 2016 r. potwierdzają, że w łagodzeniu kaszlu w zakażeniach dolnych dróg oddechowych u dzieci i dorosłych lekiem o udokumentowanym i bezpiecznym działaniu jest obwodowo działająca lewodropropizyna (poziom zaleceń AI) [8].

Podsumowanie

Farmaceuta w poradnictwie dotyczącym kaszlu pełni często rolę pierwszego kontaktu: szybko ocenia sytuację (czas trwania i charakter objawu, przyjmowane leki, choroby współistniejące), wychwytuje „czerwone flagi” i w uzasadnionych przypadkach kieruje do lekarza. W typowych, niepowikłanych sytuacjach rekomenduje odpowiedni preparat i prowadzi odpowiednią edukację (właściwe dawkowanie, nawodnienie, odpoczynek, unikanie dymu/czynników drażniących). W doborze terapii objawowej stosuje podejście „po pierwsze nie szkodzić”, zalecając leki o korzystnym profilu bezpieczeństwa i potwierdzonej skuteczności.

red.

Piśmiennictwo:

1. Krenke R. i wsp. Postępowanie w kaszlu u osób dorosłych – rekomendacje dla lekarzy rodzinnych. Lekarz POZ, 2018, 6: 425–452.

2. Krenke K. i wsp. Zalecenia postępowania diagnostyczno-terapeutycznego w kaszlu u dzieci – aktualizacja. Lekarz POZ, 2022, 3: 173-192.

3. Frankiewicz T.T. Lewodropropizyna vs leki przeciwkaszlowe działające ośrodkowo. Medycyna i życie, 2023, 19, 10(1-4): 19–25.

4. Chlebda E., Szumy D., Magdalan J., Szeląg A. Dekstrometorfan – charakterystyka leku. Farmacja Polska 2009, 65(2): 101–108.

5. Zanasi A., Lanata L., Fontana G., Saibene F. Dicpinigaitis P, De Blasio F. Levodropropizine for treating cough in adult and children: a meta-analysis of published studies. Multidiscip Respir Med 2015 May 31;10(1):19.

6. Pawliczak R. Leki przeciwkaszlowe – dlaczego powinniśmy stosować wyłącznie preparaty o działaniu obwodowym? Terapia, e-numer specjalny 06, grudzień 2021.

7. Żaczkiewicz-Bartosiewicz A., Walicka-Serzysko K. Czerwone flagi w diagnostyce kaszlu u dzieci. Dostęp 21.08.225 r.: https://podyplomie.pl/pediatria/34768,czerwone-flagi-w-diagnostyce-kaszlu-u-dzieci.

8. http://antybiotyki.edu.pl/wp-content/uploads/Rekomendacje/Rekomendacje2016.pdf [dostęp: 20.08.2025].