Pierwsze symptomy, chociaż bardzo specyficzne, przypisuje się najczęściej całkiem innym przypadłościom lub całkowicie się je bagatelizuje. Lekceważenie objawów początkowego stadium zespołu metabolicznego może prowadzić do upośledzenia funkcji wielu kluczowych narządów, a nawet być przyczyną utraty życia…

W leczeniu zespołu metabolicznego oprócz klasycznej farmakoterapii syntetycznymi środkami leczniczymi zastosowanie ma również fitoterapia. Ma ona jednak znaczenie wspomagające i profilaktyczne.

Fitoterapia cukrzycy

W leczeniu cukrzycy wykorzystanie substancji pochodzenia roślinnego ma charakter wyłącznie wspomagający. Fitoterapia nie znajduje zastosowania w przypadku cukrzycy typu 1, gdyż roślinne substancje czynne nie są w stanie zastąpić insuliny i wyrównać bardzo rozregulowanego metabolizmu węglowodanów. W leczeniu nieznacznej insulinooporności w przebiegu cukrzycy typu 2 związki fitochemiczne mogą doskonale uzupełniać działanie doustnych leków przeciwcukrzycowych i niskokalorycznej diety oraz potęgować efekty wynikające ze zmiany trybu życia. Podjęcie fitoterapii wspomagającej musi jednak zostać skonsultowane z lekarzem, gdyż wiele surowców wywołuje liczne interakcje, które mogą wpływać na leczenie innych elementów zespołu metabolicznego.

Owoc borówki czernicy zawiera kompleks barwników antocyjanozydowych (glukozyd i galaktozyd delfinidyny i malwidyny). Preparaty z tego surowca przeznaczone są dla pacjentów z postępującą retinopatią. Wykazano, że długotrwałe stosowanie owoców borówki czernicy poprawiało mikrokrążenie naczyniówkowe i w siatkówce oka i oraz cofało zaistniałe już zmiany w przepuszczalności naczyń kapilarnych. Stosowanie tego surowca farmakognostycznego poddano jednak krytyce, ze względu na wyniki badań przeprowadzonych na zwierzętach, potwierdzających, że owoc borówki czernicy może powodować anemię, stany pobudzenia i zaburzenia tętna.

Ziele rutwicy zawiera w swoim składzie galeginę oraz związki chromu, które odpowiedzialne są za nieznaczne właściwości obniżające poziom cukru we krwi. Galegina należy do grupy tzw. glukokinin, natomiast chrom uchodzi za tzw. współczynnik tolerancji glukozy.

Liść morwy białej, w której skład fitochemiczny wchodzą związki antagonizujące działanie enzymów odpowiedzialnych za rozkład cukrów złożonych do glukozy. Liść morwy białej dzięki temu mechanizmowi obniża poposiłkowe przyswajanie glukozy i stabilizuje jej poziom we krwi.

Nasienie kozieradki – jej substancje czynne to przede wszystkim galaktomanny, związki śluzowe, którym przypisuje się właściwości opóźniające wchłanianie wielu substancji odżywczych, w tym węglowodanów. Śluzy powlekają błonę śluzową jelit, tworząc nieprzepuszczalną warstwę dyfuzyjną, która odpowiedzialna jest za hamowanie wchłaniania cukrów.

Owocnia fasoli – właściwości przeciwcukrzycowe tego surowca przypisuje się wchodzącym w jego skład solom chromu, kwasowi amino-beta-guanidyno-izowalerianowemu oraz kwasowi indoilooctowemu, które działają stabilizująco na cząsteczkę insuliny, chroniąc ją przed rozpadem.

Innymi godnymi uwagi surowcami są kłącze perzu, którego wyciąg znajduje zastosowanie w diecie przeciwcukrzycowej, owoc jałowca, nasilający u zwierząt resorpcję glukozy do tkanek, oraz liść pokrzywy, zawierający urtycynę, działającą hipoglikemizująco, moczopędnie, a co za tym idzie – hipotensyjnie.

Fitoterapia nadciśnienia tętniczego

Do najczęściej stosowanych surowców roślinnych wspomagających leczenie nadciśnienia tętniczego należą: kwiatostan i owoc głogu, ziele serdecznika, ziele jemioły, owoce dzikiej róży, czosnek, ziele barwinka pospolitego oraz ziele aminka egipskiego. Surowce te zazwyczaj wchodzą w skład mieszanek ziołowych, wykorzystujących synergizm ich działania.

Owoc głogu zawiera bardzo bogaty skład substancji biologicznie czynnych, do których należą flawonoidy, witeksyna oraz pochodne kwercetyny, kwasy fenolowe oraz kwasy terpenowe. Za terapeutyczne właściwości głogu odpowiadają flawonoidy i procyjanidy. Wykazują one właściwości przeciwarytmiczne, inotropowe, a także zwiększają pojemność wyrzutową i poprawiają przepływ wieńcowy. Wskazaniem do stosowania preparatów głogowych jest leczenie niewydolności mięśnia sercowego, a także łagodnego zaburzenia rytmu serca. Ze względu na dużą zawartość składników flawonoidowych surowiec ten wykazuje efekt wazodylatacyjny, co jest wskazane w leczeniu umiarkowanego nadciśnienia tętniczego.

Liść serdecznika zawiera flawonoidy, garbniki, glikozydy dwuterpenowe, marubinę, saponiny, alkaloid stachydrynę, kwasy organiczne, sole wapnia, potasu, krzemu i inne. Związki czynne mają działanie podobne do naparstnicy, ale słabsze. Flawonoidy i alkaloidy, rozkurczając naczynia krwionośne, powodują zauważalny spadek ciśnienia krwi. Zawarte w tej roślinie substancje mają również działanie uspokajające, porównywalne z działaniem kozłka lekarskiego. Sprawia to, że surowiec ten zaleca się pacjentom z nadciśnieniem tętniczym, którzy wymagają dodatkowo środków o działaniu uspokajającym.

Ziele jemioły zawiera wiele związków działających hipotensyjnie, takich jak: wiskotoksyna, cholina, GABA, histamina. Niestety, przy podaniu doustnym większość z tych związków ulega rozkładowi w przewodzie pokarmowym, nie zapewniając zadowalającego efektu hipotensyjnego.

Owoc dzikiej róży to przede wszystkim surowiec witaminowy, ze względu na wysoką zawartość witaminy C. Jego działanie wspomagające w nadciśnieniu tętniczym opiera się na właściwościach moczopędnych. Działa również tonizująco.

Cebula czosnku zawiera niezwykle bogaty skład fitochemiczny, a co za tym idzie – wykazuje wręcz plejotropowe działanie biologiczne. Zawiera związki o właściwościach bakteriostatycznych i fungistatycznych, przeciwzakrzepowych, przeciwutleniających oraz cytoprotekcyjnych na komórki wątroby.

Fitoterapia miażdżycy

Za dyslipidemię i późniejszą miażdżycę odpowiadają wolne rodniki oraz „stres komórkowy”. Zarówno w postępowaniu profilaktycznym, jak i terapeutycznym zasadniczą rolę odgrywają substancje o działaniu przeciwutleniającym, których źródłem powinna być zdrowa, zbilansowana dieta. Do antyoksydantów należą takie związki, jak kwasy fenolowe, antocyjany, karotenoidy, witamina C, garbniki i flawonoidy, które w dużym stężeniu znajdują się w owocach, warzywach, zielonej herbacie oraz czerwonym winie. Należy również pamiętać o nieprzetworzonych, mechanicznie zimnotłoczonych olejach, takich jak: olej lniany, dyniowy, rzepakowy oraz nieoceniona oliwa z oliwek, będących bogatym źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Wiele surowców farmakognostycznych wykazuje dobroczynne działanie na poziom lipidów we krwi oraz odpowiednią proporcję frakcji LDL/HDL. Badania naukowe potwierdzają, że fitoterapia zaburzeń gospodarki lipidowej może służyć profilaktyce, a także uzupełniać i wspomagać farmakoterapię typowymi lekami przeciwmiażdżycowymi. Stosowanie preparatów ziołowych może skutecznie wydłużać działanie leków syntetycznych, a w wielu przypadkach pozwala na zredukowanie dawki.

Cebula czosnku oprócz działania bakterio- i fungistatycznego pochodzącego od allicyny ma również działanie antyagregacyjne. Optymalizuje również profil lipidowy, obniżając frakcję LDL i podwyższając HDL. W leczeniu skojarzonym należy pamiętać o interakcjach czosnku z lekami przeciwzakrzepowymi, NLPZ oraz alkoholem, a także o dziennej zalecanej dawce 2 g, której nie należy przekraczać.

Liść karczocha zawiera kwas 1,5-dikawoilochinowy (cynaryna), który działa żółciopędnie, żółciotwórczo oraz hipolipemicznie, a oliwa z oliwek (tłoczona mechanicznie i na zimno) zawiera optymalną proporcję kwasów tłuszczowych jedno- i wielonienasyconych. Wykazuje działanie żółciopędne, antyagregacyjne i hipolipemiczne.

Fitoterapia otyłości

Otyłość jest patologicznym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej, przekraczającym potrzeby fizjologiczne oraz możliwości kompensacyjne, mogącym prowadzić do negatywnych skutków dla zdrowia. Otyłością nazywamy stan, w którym tkanka tłuszczowa stanowi więcej niż 20% masy ciała u mężczyzn oraz 25% u kobiet. Nagromadzenie tkanki tłuszczowej w jamie brzusznej nazywane jest otyłością brzuszną lub androidalną. Ma ono ogromne znaczenie patologiczne w rozwoju zespołu metabolicznego.

Liście zielonej herbaty są bogatym źródłem polifenoli, takich jak galusan epikatechiny i epigalokatechiny, które uchodzą za substancje antykancerogenne i antyoksydacyjne. Badania wykazały, że regularne picie naparów z zielonej herbaty obniża poziom lipidów w osoczu, indukuje apoptozę adipocytów, a także reguluje wychwyt glukozy przez tkanki.

Kłącze perzu i korzeń mniszka poprawiają przemianę materii, działają moczopędnie i łagodnie przeczyszczająco.

Kora kruszyny pobudza perystaltykę jelita grubego oraz wspomaga wydzielanie żółci.

Wyżej wymienione surowce wykazują korzystne działanie synergistyczne i wzajemnie się uzupełniające. Pożądane więc jest spożywanie naparów mieszanek tych surowców lub suplementów wieloskładnikowych.

mgr farm. Artur Rakowski