Kaszel i drapanie w gardle to jedne z częstych dolegliwości i jednocześnie powodów zasięgania fachowej porady [1]. Niezależnie od etiologii, wspólnym mianownikiem jest podrażnienie i przesuszenie błony śluzowej gardła. Dlatego w farmakoterapii tak istotne są interwencje poprawiające jej kondycję. Co uwzględnić edukując pacjentów w tym zakresie?

Dlaczego nawilżanie błony śluzowej gardła jest kluczowe?

Błona śluzowa jamy ustnej i gardła stanowi pierwszą linię obrony [2]. Gdy dochodzi do jej przesuszenia (ogrzewanie, niska podaż płynów, dym tytoniowy, niektóre leki), śluz gęstnieje, zwiększa się tarcie podczas połykania i fonacji, a w nabłonku powstają mikrouszkodzenia. To z kolei inicjuje stan zapalny i ból. Objawy nadwrażliwości czuciowej w gardle (np. drapanie, kłucie) są związane z niezwykle bogatym unerwieniem czuciowym gardła przez podśluzówkowy splot włókien nerwowych – nerwu trójdzielnego, językowo-gardłowego i błędnego [3]. Z kolei podrażnienie zakończeń czuciowych w obrębie gardła jest silnym bodźcem wyzwalającym odruch kaszlu, który potęguje opisane dolegliwości. W praktyce oznacza to, że nawilżanie błony śluzowej gardła nie jest „kosmetyką”, lecz działaniem realnie zapobiegającym temu swoistemu błędnemu kołu i zwiększającym efektywność terapii.

Jaki preparat rekomendować?

Warto wówczas rekomendować preparaty, które odtwarzają fizjologiczną barierę: tworzą film ochronny, zmniejszają tarcie i zatrzymują wodę przy powierzchni nabłonka. W praktyce aptecznej dobrze sprawdzają się pastylki do ssania, łączące kwas hialuronowy z surowcami roślinnymi. Taka kombinacja ma szereg cennych właściwości:

• porost islandzki – śluzy w nim zawarte tworzą film, łagodzą „drapanie”, zmniejszają pobudliwość receptorów kaszlowych [4];
• lipa – śluzy i flawonoidy w niej zawarte wspierają ochronę miejscową, koją podrażnienia [5];
• malwa – bardzo wysoka zawartość śluzu w tym surowcu roślinnym przekłada się na optymalny efekt powlekający [6];
• kwas hialuronowy (HA) – jako substancja silnie higroskopijna wiąże wodę, a ponadto wspiera regenerację [7, 8].

Kiedy rekomendować preparat nawilżająco-osłaniający?

W wielu sytuacjach produkt powlekająco-nawilżający może stanowić wartościowe uzupełnienie terapii za pomocą następujących grup produktów leczniczych:

Leki przeciwkaszlowe (suchy, drażniący kaszel)

• suchy kaszel to często konsekwencja nadmiernie pobudzonych receptorów kaszlowych w przesuszonej błonie śluzowej. Film śluzowo-hialuronianowy mechanicznie izoluje wówczas zakończenia nerwowe, zmniejsza tarcie i stabilizuje nawilżenie, dzięki czemu maleje liczba bodźców prowokujących odruch kaszlowy. Potencjalnie może się to przełożyć na efekt addytywny. Mniej bodźców oznacza bowiem mniej reaktywności.

Mukolityki i leki wykrztuśne (mokry kaszel, gęsta wydzielina)

• tego typu leki redukują gęstość wydzieliny i ułatwiają jej ewakuację, ale faza odkrztuszania może drażnić gardło i nasilać ból. Warstwa śluzowo-hialuronowa może wówczas działać jak opatrunek: ogranicza uszkodzenia podczas odkrztuszania, ułatwia połykanie i zmniejsza uczucie „pieczenia”.

Leki przeciwbólowe i przeciwzapalne na ból gardła

• zastosowanie preparatu nawilżającego i powlekającego błonę śluzową gardła może znacznie poprawić komfort, a nawet zmniejszyć zapotrzebowanie na leki przeciwbólowo-przeciwzapalne.

Antyseptyczne środki miejscowe na ból gardła

• Antyseptyki na ból gardła zwalczają patogeny odpowiedzialne za infekcję, co oznacza również zahamowanie stanu zapalnego gardła. Mogą też jednak wysuszać śluzówkę. Równoległe zastosowanie preparatu nawilżającego śluzówkę kompensuje to wysuszenie, zapewniając ciągłość bariery i komfort. Dzięki temu terapia antyseptyczna bywa lepiej tolerowana.

Wskazówki dla pacjenta

Farmaceuta, poza wydaniem produktu, może mocno wpłynąć na przebieg objawów prostymi zaleceniami dotyczącymi modyfikacji stylu życia. Szczególnie warto przypomnieć pacjentowi o tym jak ważne są:

• wypijanie 2–2,5l wody dziennie,
• wilgotność powietrza: nawilżacz, wietrzenie, ograniczenie klimatyzacji,
• higiena głosu: unikać szeptu, planować przerwy, dbać o emisję,
• unikanie czynników drażniących takich jak m.in.: dym, alkohol w płukankach, bardzo gorące/ostre potrawy.

Dla kogo szczególnie?

W niektórych grupach nawilżanie i osłona błony śluzowej przynoszą szczególne korzyści. Warto proaktywnie proponować rozwiązania następującym grupom pacjentów:

• zawody pracujące głosem: nauczyciele, lektorzy, śpiewacy, konsultanci,
• seniorzy (z uwagi na polifarmakoterapię i skłonność do odwodnienia),
• alergicy,
• osoby pracujące w ogrzewanych pomieszczeniach,
• palacze czy mieszkańcy obszarów o wysokim zanieczyszczeniu powietrza.

Warto także rozwinąć wątek wpływu palenia na kondycję błony śluzowej jamy ustnej, ponieważ pacjenci często nie zdają sobie z tego sprawy. Toksyczne działanie czynników miejscowo drażniących, będących składnikami dymu tytoniowego jak i metabolitów nikotyny, zaburza procesy obronno-naprawcze. Poza miejscowym działaniem dymu tytoniowego jego toksyczne substancje, głównie nikotyna, wywierają działanie ogólne. Zmieniają przepływ krwi w tkankach poprzez stymulację uwalniania nadnerczowych i obwodowych katecholamin (adrenalina i noradrenalina) powodując m.in. skurcz naczyń powierzchniowych dziąseł [9]. Nie pozostaje to bez wpływu na kondycję śluzówek. Również wiek predysponuje do występowania wielu zaburzeń zdrowotnych:

• seniorzy: dolegliwości, która pojawiają się wraz ze starzeniem organizmu, to także suchość w jamie ustnej i gardle, wynikająca z zaburzeń wydzielania śliny [10].
• kobiety w okresie menopauzy: na kondycję błony śluzowej gardła wpływają w tym przypadku zaburzenia gospodarki hormonalnej [3].

Na stan błony śluzowej gardła wpływa również hipotyreoza [3]. Dodatkowo w literaturze coraz częściej podkreślane jest znaczenie refluksu żołądkowo-przełykowego jako przyczyny przewlekłego drażnienia błony śluzowej gardła i rozwoju przewlekłego nieżytu gardła [3].

Podsumowanie dla farmaceuty

W przypadku pacjentów z dolegliwościami gardła, wydając preparaty lecznicze, warto również zarekomendować stosowanie preparatu nawilżającego i chroniącego błonę śluzową oraz przekazać zalecenia pielęgnacyjne. Kombinacja porostu islandzkiego, lipy, malwy i kwasu hialuronowego zapewnia szybki efekt powlekająco-nawilżający, dobrze wpisując się w opiekę nad pacjentem z bólem gardła i kaszlem.

red.

Źródła:

1. Hryniewicz W., Albrecht P., Radzikowski A. „Rekomendacje postępowania w pozaszpitalnych zakażeniach układu oddechowego”. Warszawa 2016

2. Śleboda Z. „Zmiany patologiczne na błonie śluzowej jamy ustnej u pacjentów pediatrycznych – wyzwanie diagnostyczne i terapeutyczne”, Stomatologia po Dyplomie 2023, https://podyplomie.pl/stomatologia/38750,zmiany-patologiczne-na-blonie-sluzowej-jamy-ustnej-u-pacjentow-pediatrycznych-wyzwanie (dostęp: 10.10.2025 r.).

3. Waśniewska-Okupniak E. „Ból gardła”, Lekarz POZ 2020, 5: 253–257.

4. Studzińska-Sroka E., Bylka W. „Porost islandzki – związki czynne, aktywność biologiczna”, Farm Przegl Nauk 2010, 7: 23–27.

5. Nurzyńska-Wierdak R. „Właściwości lecznicze i wykorzystanie w fitoterapii niektórych gatunków roślin drzewiastych. Drzewa liściaste półkuli północnej”, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio EEE: Horticultura 2016, 26(1), 23–40.

6. Ingole R.D., Thalkari A.B., Karwa P.N., Shinde P.S. „A God Gifted Plant: Malva Sylvestris L.”, Research Journal of Pharmacognosy and Phytochemistry 2020, 12 (4): 1–4.

7. Pawlaczyk M., Korzeniowska K. „Kwas hialuronowy – nie tylko kosmetyk”, Farmacja Współczesna 2014: 7: 72–76.

8. Czajkowska D., Milner-Krawczyk M., Kazanecka M. „Kwas hialuronowy –charakterystyka, otrzymywanie i zastosowanie”, Biotechnol Food Sci. 2011, 75(2), 55–70.

9. Michalak E., Halko-Gąsior A., Chomyszyn-Gajewska M. „Wpływ tytoniu na stan jamy ustnej – na podstawie piśmiennictwa”, Przegląd Lekarski, 2016, 73, 7: 516–519.

10. Walis M., Kłosek S. „Częstość występowania suchości w jamie ustnej u pacjentów po 65. roku życia”, Gerontologia Polska, 2018, 26: 190–195.